۳ -اخلاق الهی:

ارتباط خاصی است که با اعمال ویژه ای به مانند نماز،دعا،نیایش بین انسان با خداوند خویش ایجاد می شود (مطهری،۱۳۶۲ :۴۸). از جمله زیبا ترین مولفه های رفتار و اخلاق اولیاء الهی توکل زیبا و ارزشمند این دسته از افراد است. توکل که از ماده “وکاله” گرفته شده است به معنای این است که خداوند متعال را تکیه گاه مطمئنی برای خویش قرار داده و تمام امور را به او واگذار کنیم. در اهمیت و ارزش توکل در زندگی آیات و روایات بسیار ارزشمندی وجود دارد از جمله این روایت ارزشمند قدسی که مبیّن اهمیت توکل است:در شب معراج پیامبر اکرم از ارزشمند ترین کار در نزد خداوند پرسیدند و خدای تبارک و تعالی فرمود در پیش من عملی بهتر از توکل بر من و رضای بقضای من نیست^[۴۵] (دیلمی،۱۳۷۷، ج‏۱ :۱۹۹). در اهمیت این مولفه ی اخلاق الهی همین نکته از آیات قرآن مجید کافی است که توکل، از جمله اوصاف و ویژگی های مومنین معرفی شده است خداوند متعال می فرماید: بر خدا توکل کنید اگر ایمان دارید^[۴۶](مائده/۲۳). پیغمبر اکرم، خاتم رسل، محمّد مصطفی (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فرمودند: بر‌ترین ایمان‌ها همین است که بدانی هر جا می‌روی، خدا با توست^[۴۷] .(سلیمی،۱۳۸۶ :۲۲۹). علی‌بن‌ابی‌طالب (صلوات اللّه و سلامه علیه) فرمودند: طاعت خدا، غنیمت زیرکان عالم است^[۴۸].(حسنی بیرجندی،۱۳۸۶: ۲۵). امیرالمؤمنین (صلوات اللّه و سلامه علیه) می‌فرمایند: اگر نفست را به طاعت الهی گرفتی، گرامی می‌شوی^[۴۹] (رسولی، ۱۳۷۵ :۴۰۵). امیرالمؤمنین (صلوات اللّه و سلامه علیه) می‌فرمایند: سزاوار‌ترین مردم به رحمت پروردگار عالم، آنهایی هستند که فرمانبردار‌ترین انسان‌ها هستند^[۵۰]( رسولی، ۱۳۷۵: ۲۶۴). هر چه اهل طاعت بیشتری باشند، بالا می‌روند. انبیاء در مقام طاعت، اوج طاعت را داشتند. در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله چنین آمده است: در اطراف عرش الهی منبرهایی از نور است که بر آنها گروهی هستند که لباسها و صورتهایشان از نور است؛ آنها پیامبر نیستند ولی پیامبران و شهداء به حال آنها غبطه می خورند! عرض کردند: ای رسول خدا! این مساله را ما برای حل کن (آنها چه کسانی هستند؟) فرمود: آنها کسانی هستند که به خاطر خدا یکدیگر را دوست دارند و برای خدا با یکدیگر مجالست می کنند، و برای خدا به دیدار هم می روند» (مجلسی،۱۳۶۳،ج۶۶: ۳۵۲، حدیث ۳۲).براساس آیات قرآن کریم هدف از خلقت انسان، خداگونه شدن و عبد خدا بودن است یعنی هدف کلان تربیت، توحید و ادراک همراهی پیوسته و حضور مستمر حق است « هو معکم أینما کنتم» (علم الهدی، ۱۳۸۶: ۱۰۴).

عبادت یعنی « انجام کاری به انگیزه و قصد تقرب الی الله» بنابراین روح عبادت و انگیزه اصلی آن قرب الهی است ( کاردان ، ۱۳۸۲: ۵۱۹).عبادت در اصطلاح دو نوع است: عبادت خاص و عبادت عام. نوع اول صرفا بر اعمال شرعی خاصی نظیر نماز و روزه اطلاق می شود که به اصطلاح علم اصول «تعبدی» مقابل «توصلی» نامیده می شود و منظور از عبادت عام « هرگونه عملی است که به انگیزه قرب الهی انجام می گیرد» و مراد در اینجا همان معنای عام است که معنی اول را نیز در بر می گیرد (کاردان ، ۱۳۸۲: ۵۲۰). نتیجه اینکه عبادت تنها راه قرب الهی است و هرگونه عملی که مقدمه قرب باشد مانند گرایشها و تمایلات دارای کمال مقدمی است.امام علی (ع) در حکمت ۱۱۳ نهج البلاغه سودمندترین عبادت را انجام واجبات معرفی می کند. براساس نظر آیه الله جوادی آملی عبادت دو نوع است: عبادت بدنی و عبادت روحی که در قرآن به هر دو مورد اشاره شده است (جوادی آملی، ۱۳۸۰: ۱۲۵).
قرآن کریم می فرماید: «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» جن و انس را فقط برای اینکه مرا بپرستند آفریدم (ذاریات/ ۵۶). همچنین طبق آیات ۱۸ و ۱۹ سوره لقمان، ۵۴ مائده و ۳۶ نساء اجتناب از خودنمایی، فخر فروشی، برتری طلبی و خود بزرگ بینی و برخورداری از تواضع و فروتنی در برابر پدر، مادر و معلم از شاخصهای مهم تربیت دینی است (ذوعلم، ۱۳۸۰ : ۵۷) که بویژه در نظام تربیتی آموزش و پرورش توجه بدان ضروری است.

۴- اخلاق خانوادگی:

اخلاق خانوادگی مبحثی است که بسیار کم به آن پرداخته می شود در حالیکه جایگاهی عالی ومهم دارد و می تواند گر ه گشای بسیاری ازمشکلات تربیتی و اخلاقی افراد خانواده به خصوص فرزندان باشد از آن جهت که والدین اولین الگو و معلّم فرزندان می باشند و فرزندان اخلاق و رفتار آن ها را الگوبرداری می کنند بنابراین والدین می توانند درآن ها بسیار تأثیرگذار باشند. طبیعی است تربیت نیکو واخلاق شایسته و اسلامی یکی از نیازهای واقعی است که هم اینک جامعه مذهبی ما به آن بسیار محتاج است.در زمینه ی اخلاق خانوادگی بهترین الگو برای افراد ائمه اطهار علیهم السلام علی الخصوص امیرمؤمنان علی علیه السلام هستند که سعی گردیده است در اینجا نمونه ی کوچکی از آن به خواننده ی محترم ارائه گردد. محیط خانوادگی اولین آموزشگاهی است که انسان را با تربیت جسمی و روحی و… آشنا ساخته و بستر را برای رشد آدمی فراهم می سازد که از ارتباط میان افراد خانواده حاصل می شود (رشید پور،۱۳۴۰ :۲۴). فضای به وجود آمده با حضور پدر و یا مادر خوش اخلاق، در آرامش روانی، اعتماد به نفس، شکوفایی و پیشرفت همه ی اعضای خانواده به ویژه فرزندان تاثیر زیادی دارد. پیامبر گرامی اسلام درباره ی ارزش و جایگاه خوش اخلاقی می فرماید: «شایسته ترین مردم از نظر ایمانی، خوش اخلاق ترین آنها و مهربان ترین آنها با خانواده اش است و من مهربان ترین شما نسبت به خانواده ام هستم».(حر عاملی،۱۳۸۷ ، ج ۱۲:۱۵۳).

۵-اخلاق زیست محیطی:

انسان افزون بر رابطه با خداوند، با خود و با انسان‌های دیگر، با «محیط زیست»^[۵۱] نیز رابطه دارد، از این‌رو، مجموعه‌ای از احکام و دستورالعمل‌های اخلاقی درباره رفتار او با محیط زیست وجود دارد که آن را «اخلاق محیط زیست»^[۵۲]نام نهاده‌اند(فتحعلی،۱۳۹۰: ۹۷).
اخلاقی که شامل ارتباط انسانها با کل موجودات اعم از حیوانات،جوامع گیاهی ،اکو سیستم ها،دریاچه ها وکوه ها می باشد(پوژمن,۲۰۰۱). صنعت و پیشرفت در عین اینکه باعث رفاه و راحتی بشر است، مانعی برای دینداری و اخلاق گرایی و حرکت به سوی کمال و تعالی نخواهد بود و انسان را غرق در تجملات، لذات زودگذر و فساد و انحراف، نخواهد کرد که باعث ویرانی و نابودی اخلاق و طبیعت و محیط زیست انسانی و حیوانی و نباتی شود:به درستی علم به احکام خدا و سنت پیغمبر در دل مهدی می‌روید، همانطور که زراعت می‌روید، بهترین روییدنی (مجلسی، ۱۴۰۴: ج۵۲ :۳۱۷). تقدیر حکیمانه الهی بر آن قرار گرفته است که انسان خلق شده از نطفه ناچیز،واجد روحی الهی گردد و از مسیر زندگی در این زمین خاکی و آزمایش‌های همیشگی و گونا‌گون، با بهره‌گیری از معارف وحیانی و ظرفیت‌هایی همچون عقل و قدرت انتخاب،به کمال مطلوب، که همان قرب الهی است برسد ، و زمین و هرچه در آن است و این جهان مادی در اختیار او قرار گرفته و او می‌تواند از آنها بهره بگیرد(مصباح ،۱۳۸۴ :۳۴۳).

جایگاه و اهمیت اخلاق در تعلیم وتربیت:

یکی از مسائل مهمی که تعلیم و تربیت معاصر با آن رو به رو است، مساله تربیت اخلاقی است. از سبز فایل به بعد تحولاتی در این زمینه ایجاد شده که منشا اخلاق را بر اساس انسان محوری قرار می دهند. تربیت اخلاقی در عصر روشنگری صرفا بر پایه عقلانی قرار داشت (نادینگز^[۵۳] ،۱۹۹۵ :۱۵۳-۱۵۲) و فلاسفه این عصر کوشیدند که تربیت اخلاقی را که دارای ماهیتی تعیین کننده غایت حقیقی انسان است، رد کنند. نتیجه این نظریات اخلاقی یا بر اخلاق سودگرا یا بر اخلاق وظیفه گرا استوار بود.(ورنینگ^[۵۴]، ۱۹۹۸: ۲۲۷). امانوئل کانت که آراء او در تعلیم و تربیت از اهمیت زیادی برخوردار است معتقد است که ، حصول آدمیت و رها شدن از توحش و سبعیت ، تنها با تعلیم وتربیت میسر است .البته می توان تعلیم و تربیت را به گونه ای سانان داد که این مهم حاصل نیاید ولی این نقص عظیمی برای یک دستگاه تربیتی است . از این رو وی تصریح می کند که تهذیب اخلاق ، باید جزء تربیت باشد(شکوهی،۱۳۷۴ :۷۲).«مربی باید اخلاق بد را از آدمی بستاند و به دور اندازد و اخلاق نیکو را جای آن نهد و معنی تربیت این است»(عطاران ،۱۳۶۶ :۸۷). تربیت صناعتی است که از طریق آن مدارج عالیه انسانی فراهم می آید و پست ترین مراتب انسانی به کامل ترین رتبه خود میرسند (طوسی ،۱۳۶۹ :۱۰۷) .مبانی فلسفی تعلیم و تربیت از ملاحضات اخلاقی و فلسفی مربوط به طبیعت آدمی و اهداف و غایات تربیت افراد استننتاج می شود (شکوهی،۱۳۷۸ :۶۱) .
پستالوزی در نیاز توجه به اخلاق در امر تعلیم و تربیت معتقد است که انسان به خودی خود نیک است وخواهان آن است که نیک بخت گردد و تنها آنگاه به سوی بدی می رود که راه نیک بختی بر او بسته باشد . تربیت همراه با اخلاق این دستگیری را از انسان انجام می دهد و راهی است که انسان را به ماهیت حقیقی خود می رساند : «صد ها انسان گمراه از میان می روند ،فقط برای اینکه کسی نیست آنها را به ارزش خود آگاه کند »(نقیب زاده ، ۱۳۶۸ : ۱۴۶ ) . تاثیر اخلاق در مبانی ارزشی تعلیم و تربیت در اخلاق مذهبی و اخلاق سکولاری بسیار بارز تر است . بر اساس اخلاق مذهبی ، عبودیت و کمک به خدایی شدن انسان و تقرب او به خداوند مهمترین معیار در ارزش گذاری ها است و تعلیم و تربیت نیز باید در جهت تحقق این مهم تلاش کند (محسن پور ،۱۳۷۱ : ۲۸) . هدف ها ی اخلاقی خود از مهمترین اهداف تعلیم و تربیت می باشند برای مثال «هربارت»مقصد تربیت را «دست یافتن به هنر های اخلاقی میدانست و معتقد بود که مربی در راه تحقق این هدف ، باید به رابطه های اجتماعی چنان معنا بخشد که به ارزش های اخلاقی و تحول منش بیانجامد »(نقیب زاده ، ۱۳۶۸ : ۱۵۳) .
توجه به غایت های اخلاقی در تعلیم و تربیت ، از مهمترین توصیه ها و دغدغه های جهانی است . سازمان ملل متحد در بند ۲ از ماده ۲۶ اطلاعیه جهانی حقوق بشر ، مقرر داشته است که «تعلیم و تربیت باید به توسعه شخصیت انسانی و تقویت و احترام به حقوق بشر و آزادی های اساسی متوجه گردد و تفاهم و دوستی را بین کلیه ملل و دسته های نژادی و مذهبی به وجود آورد و موجب پیشرفت فعالیت های ملل متحد در راه حفظ صلح شود » . در تعلیم و تربیت از مباحث اخلاقی نمی توان غفلت ورزید و «پیترز » معتقد است که «واژه آموزش و پرورش متضمن امری تجویزی و اخلاقی است »(زیبا کلام ، ۱۳۷۵ :۲۴) . و به گفته کانت اگر غایت و رسالت تعلیم و تربیت آدم سازی باشد ، این غایت اخلاقی باید در تار و پود همه اجزاءو ارکان آموزش و پرورش قرار گیرد . رویکرد های جدید تر (بخصوص پست مدرن ) بیشتر بر جنبه های عاطفی و زبان شناسی و خروج فاعل شناسایی تاکید می کنند. در این رویکرد، بنیانهای ثابت و همگانی اخلاق وجود ندارد.(جانستون^[۵۵]،۱۹۹۹ :۹)

جایگاه اخلاق در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش:

تحقق ارزش‌ها و آرمان‌های متعالی انقلاب اسلامی مستلزم تلاش همه‌جانبه در تمام ابعاد فرهنگی، علمی، اجتماعی و اقتصادی است. احراز عرصه تعلیم و تربیت از مهمترین زیرساخت‌های تعالی پیشرفت همه‌جانبه کشور و ابزار جدی برای ارتقاء سرمایه انسانی شایسته کشور در عرصه‌های مختلف است. به این ترتیب تحقق آرمان‌های متعالی انقلاب اسلامی ایران مانند احیای تمدن عظیم اسلامی، حضور سازنده، فعال و پیشرو در میان ملت‌ها و کسب آمادگی برای برقراری عدالت و معنویت در جهان در گرو تربیت انسان‌های عالم متقی و آزاده و اخلاقی است. تعلیم و تربیتی که تحقق بخش حیات طیبه، جامعه عدل جهانی و تمدن اسلامی ایرانی باشد در پرتو چنین سرمایه انسانی متعالی است که جامعه بشری آمادگی تحقق حکومت جهانی انسان کامل را یافته و در سایه چنین حکومتی ظرفیت و استعدادهای بشر به شکوفایی و کمال خواهد رسید(سند تحول بنیادین آموزش و پرورش:۱).
۴- فرایند تعلیم و تربیت در تمام ساحت‌ها شامل تعلیم و تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی، تعلیم و تربیت اجتماعی و سیاسی، تعلیم و تربیت زیستی و بدنی، تعلیم و تربیت زیباشناختی و هنری، تعلیم و تربیت اقتصادی و حرفه‌ای، تعلیم و تربیت علمی و فناورانه منطبق بر نظام معیار اسلامی (مبانی و ارزش‌های برگرفته از قرآن کریم، سنت حضرات معصومین (علیهم السلام) و عقل) که تعلیم و تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی در آن محوریت دارد(سند تحول بنیادین آموزش و پرورش:۲).
۹ـ کرامت ذاتی و اکتسابی انسان و کسب فضایل اخلاقی از جمله: ایمان، تقوا، تولی و تبری، عمل صالح، خودباوری، روحیه مجاهدت، ظلم‌ستیزی، علم، حکمت، عفت، شجاعت، عدالت، صداقت، ایثار و فداکاری.
نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی در افق ۱۴۰۴، با اتکاء به قدرت لایزال الهی، مبتنی بر نظام معیار اسلامی، فرهنگ و تمدن اسلامی ـ ایرانی و قوام‌ بخش آنها و زمینه‌ساز جامعه جهانی عدل مهدوی و برخوردار از توانمندی‌های تربیتی ممتاز در طراز جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه، الهام‌بخش و دارای تعامل سازنده و مؤثر با نظام‌های تعلیم و تربیتی در سطح جهان، توانمند در زمینه‌سازی برای شکوفایی فطرت و استعدادها و شکل‌گیری هویت یکپارچه اسلامی، انقلابی ـ ایرانی دانش‌آموزان با توجه به هویت اختصاصی آنان؛ کارآمد، اثربخش، یادگیرنده، عدالت‌محور و مشارکت‌جو، برخودار از مربیان و مدیران مؤمن آراسته به فضائل اخلاق اسلامی عامل به عمل صالح، تعالی‌جو و تحول‌آفرین، انقلابی، آینده‌نگر، عاقل، متعهد، امین، بصیر، حق‌شناس (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش:ص۲).تدوین برنامه‌های عملیاتی لازم در راستای ترویج، تقویت مستمر و تحکیم فضایل اخلاقی در محیط‌های تربیتی با بهره گرفتن از تمام ظرفیت‌های آموزشی و تربیتی با تأکید بر اولویت کرامت و عزت‌نفس و شجاعت، حیا و عفت، صداقت، مسئولیت‌پذیری و نظم در تمام دوره‌های تحصیلی.

جایگاه اخلاق در برنامه درسی:

۱ – رعایت تقوی الهی در تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی.
۲ –متعهد به ارزش های اخلاقی از جمله:صدق، صبر، احسان و رافت وحسن خلق ،حیا،شجاعت ،خویشتن داری،قدر شناسی،رضا، عدالت،قناعت،نوع دوستی و تکریم والدین ومعلم در شئون و مناسبات فردی واجتماعی.
۳ – ارزش قائل شدن برای کار و معاش حلال و داشتن روحیه تلاش مستمر.
۴ – ارزشمند دانستن عالم،علم آموزی و یادگیری مادام العمر.
۵ – تقدم بخشیدن منافع ملی بر گروهی و منافع جمعی بر فردی.
۶ – ارزش قائل شدن برای مخلوقات هستی و محیط زیست.
۷ – التزام به اصول و ارزش های اخلاقی در استفاده از علوم و فناوری های نوین.(برنامه درسی ملی: ص۲۰).
در برنامه درسی ملی حوزه تربیت و یادگیری علوم انسانی و مطالعات احتماعی به مطالعه کنش ها ی تعاملات انسانی و توانایی ایجاد رابطه مثبت و سازنده با خلق حول محور رابطه با خدا، درک موقعیت وفراموقعیت و عناصر آن در ابعاد مختلف(زمان،مکان،عوامل طبیعی و اجتماعی) و سنت های الهی حاکم بر فرد و جامعه می پردازذ،و در پی تقویت و پرورش کنش های مطلوب ،متناسب با نظام معیار اسلمی است(برنامه درسی ملی :۳۲).
فضایل زیادی وجود دارد که فرد می‌باید به آن‌ها آراسته شود و رذایل زیادی که باید از آن‌ها دوری جوید آموزش تک تک این فضایل و رذایل به تنهایی نمی‌تواند منجر به فردی با اخلاق حسنه شود. فرد می‌باید به اخلاق نظری و عملی تواما دست یابد. اخلاق نظری را می‌توان از طریق دروس مختلف به درجات متفاوت آموزش داد اما آنچه که مهم است اخلاق عملی است لحظه به لحظه فرایندتحصیل متربیان باید عرصه‌ تمرین و ظهور اخلاق عملی باشد. در برنامه درسی ملّی محورهای متعدّدی برای تغییر پیش‌بینی شده است که اجرای یک باره آن‌ها به صورت همزمان امکان‌پذیر نیست و می‌باید به تدریج عملیاتی شوند. پرورش قوه تفکّر، آموزش آداب و مهارت‌های زندگی، توجّه به آموزه‌‌های اخلاقی، اهمیت دادن به کار و فناوری و تقویت هویت دینی و ملّی از محورهایی است که در نخستین گام مورد توجه قرار گرفته‌اند و سعی شده است در حدّ امکان و متناسب با اقتضائات هر درس، به آن‌ها توجه شود (برنامه درسی ملی :۲۶).

اهداف اخلاقی دوره‌ی ابتدایی:

در راستای‌ رسالت‌ و مأموریت‌ آموزش‌ و پرورش‌ و جهت‌دهی‌ به‌ رشد همه‌جانبه‌ی ‌دانش‌آموزان‌ بر پایه‌ی‌ تعالیم‌ و دستورات‌ دین‌ مبین‌ اسلام‌، اهداف‌ دوره‌ی‌ ابتدایی ‌تعیین شده است. مدیران‌، برنامه‌ریزان‌ و همه‌ی‌ افرادی‌ که‌ در تعلیم‌ و تربیت‌ دانش‌آموزان‌ نقشی برعهده‌ دارند، مکلفند در برنامه‌ریزی‌ امور، سازماندهی‌ فعالیت‌ها و انجام‌ وظایف مربوط به‌گونه‌ای‌ اقدام‌ نمایند که‌ تاپایان‌ دوره‌ی‌ تحصیلی‌ دستیابی‌ دانش‌آموزان‌ به‌ اهداف‌ تعیین‌شده ‌ممکن‌ باشد.اهدافی که در حوزه اخلاق ابتدایی مورد نظر می باشد در ذیل آورده شده است .

1. 1. راستگو و امین‌ است‌.

۲ . مؤدب‌ و مهربان‌ است‌.
۳ . به‌ عهد خود پای‌بند است‌ .
۴ . مظاهر حیا و عفت‌ در او آشکار است‌ .
۵ . احترام‌ به‌ بزرگ‌ترها را وظیفه‌ی‌ خود می‌داند و به‌ نظرات‌ آن‌ها توجه‌ می‌کند.
۶ . از والدین‌ اطاعت‌ می‌کند.
۷ . شجاع‌ وصبوراست‌ .
۸ . تمیزاست‌ وپاکیزگی‌ را دوست‌ دارد.
۹ . تکالیف‌ شخصی‌ روزانه‌‌ی خود را شخصاً انجام‌ می‌دهد.
۱۰ . برای‌ رسیدن‌ به‌ موفقیت‌ پشتکار دارد وتلاش‌ می‌کند.
۱۱ . پوشش‌ اسلامی‌ را دوست‌ دارد وآن‌ را رعایت‌ می‌کند.
۱۲ . اوقات‌ فراغت‌ خود را با فعالیت‌ها وبازی‌ های‌ مناسب ‌پر می‌کند.
۱۳ . امیدوار و بانشاط است‌ و از مواجهه‌ با مشکلات‌ نمی‌هراسد.
۱۴ . ظاهری‌ آراسته‌ دارد.
۱۵ . خطا و اشتباه‌ دیگران‌ را درمورد خود می‌بخشد.