روح نیز مانند بدن محتاج غذاست و این غذا، می‌تواند موجب حیات و صحت روح شود و یا برعکس، موجب نابودی یا مریضی دل گردد و هر چه انسان به عنوان علم، فراگیرد و یا به آن توجه کرده، علاقه‌مند شود، می‌تواند غذای روح تلقی گردد. برطبق روایات، بهترین غذا برای پرورش کامل‌تر روح و دل، همان «ذکر الله» و دوستی او می‌باشد.^[۲۴۷]

حضرت علی u می‌‌فرماید: «ذِکرُ اللهَ، قُوَتُّ النُّفُوس وَ مَجَالِسِهِ المَحبُوب؛^[۲۴۸] یاد خدا، غذای نفوس و همنشینی با محبوب است.»

۸- آرامش روانی

گاهی انسان در زندگی روزمره خود گرفتار مشکلاتی می‌شود که برطرف کردن آن از توانش خارج است و وارد آمدن فشار برای انجام کارهایی فراتر از توانمندی‌های آدمی در وی اضطراب ایجاد می‌کند و این اضطراب در درازمدت قابل تحمل نمی‌باشد، بهترین راه حل برای از بین بردن اضطراب و بدست آوردن آرامش، دعا و راز و نیاز با خدا است چرا که دعا برقراری ارتباط بنده با خدا است. خدایی که بر هر کاری تواناست. این ارتباط انسان را امیدوار و دلگرم به قدرتی برتر می‌کند که اگر صلاح بداند به راحتی آن فشارها و سختی‌ها را برطرف می‌کند. قلب آرامش‌یافته زیرا «الا بِذِّکرِ اللهِ تَطمَئِّنُ القُُلُوب»^[۲۴۹]

۹- ایجاد معنویت و عرفان

پیامبر e و ائمه علیهم‌السلام در موقع بیان احکام شرعی در حد فهم شنوندگان سخن می‌‌گفتند؛ اما هنگامی که با پروردگارشان به مناجات و دعا می‌پرداختند گنجینه‌های عظیمی از معارف بود که از قله‌ی وجود آن عزیزان سرازیر می‌شد و لذا است که ادعیه خزینه‌های گرانقدری از معارف هستند که باید به آنها توجه خاص شود، نمونه چنین خصوصیاتی را در مناجات‌های خمسه عشر و یا دعای ابوحمزه ثمالی دیده می‌شود.

۱۰- پرورش عواطف

علاوه بر قوه‌ی عاقله و قدرت استدلال که باید در انسان پرورش یابد عواطف انسان که ریشه‌ی آنها قلب است، نیز باید رشد کند، و ادعیه‌ای که از قلب مبارک امام معصوم u صادر شده، در ایجاد عواطف الهی و محبت و عشق به خداوند و اولیاء او و ایجاد بغض نسبت به دشمنان حق، تأثیر اساسی دارد تا از طریق آن عواطف او متعادل گردد.^[۲۵۰]

۱۱- کسب اخلاق خدایی

طبق دستور «تَخَلَّفُوا بِا اَخلاقِ الله»^[۲۵۱] به اخلاق خدا خو بگیرید؛ دعاکننده سعی می‌کند صفات خدایی را در خود ایجاد و تقویت نماید و کوشش می‌کند که کمالات عالی را در خودش به وجود آورد؛ یعنی دارای صفات حسنه از قبیل غفور، حلیم، کریم، مهربان، دلسوز، اهل بخشش و گذشت و ده‌ها صفت برجسته الهی را متخلق گردد.
«وَ مِنهُم مَن یَقُولُ رَبَّنا آتِنَا فِی الدُّنیا حَسَنه وَ فِی الاخِرَهِ الحَسَنه وَ قِنَا عَذَابَ النَّار؛^[۲۵۲] بعضی می‌گویند: پروردگارا! به ما در دنیا نیکی عطا کن و در آخرت نیکی مرحمت نما و ما را از عذاب آتش نگاه دار. بدیهی است حسنه که به معنی نیکی است، یک مفهوم وسیع دارد و تمام مواهب مادی و معنوی را در برمی‌گیرد.
از پیغمبر اسلام e نقل شده که فرمودند: «مَن اوتِی قَلباً شَاکِراً وَ لِساناً ذاکراً وَ زَوجَه مُومِنَه تغییر عَلی اَمرِ دُنیَاهُ وَ اخِرَاه حَسَنه وَ قِنَا عَذَابَ النَّار؛ کسی که خداوند به او قلبی سپاسگزار و زبانی مشغول به یاد حق و همسری با ایمان که وی را در امور دنیا و آخرت یاری کند، بخشد. نیکی دنیا و آخرت را به او داده است و از عذاب آخرت بازداشته است.»^[۲۵۳]

۱۲- پاکی و پاکیزگی

همان طوری که در آداب دعا گفته شد، پاک بودن غذا و لباس و مکان و حتی پاک بودن زبان دعاکننده از هر گونه گناهی لازم است. دعاکننده وقتی مقید شد، از راه حرام ارتزاق نکند، لباس آلوده نپوشد و در مکان کثیف قرار نگیرد و کسب و کار ناروا نداشته باشد، پیداست که در طهارت درونی او مؤثر واقع می‌شود، و سعی می‌کند زبان، قلب، دست و پا و سایر اعضا و جوارحش پاکیزه باشد.
چنان‌چه در حدیث آمده: «وَ فِیمَا اوحِیَ اِلَیه: یَا مُوسی، اُدعنی بِالقَلبِ النَّقی وَ اللِّسانِ الصَّادِقِ؛^[۲۵۴] خداوند به حضرت موسی u وحی نمود: ای موسی مرا با قلب پاک و زبان راستگو بخوانید.»
و در حدیث دیگری آمده است: «و عن امیرالمؤمنین u قال: الدُّعاءُ مفاتیج النّجاح، و مقالید الفلاح و خیر الدعا ما صدر عن صدر نقًی و قلب تقّیً و فی المناجاه سَبَبُ النَّجاهِ و بالاخلاص یکونُ الخلاص، فاذا اِشتَدَّ الفزعُ فالی الله المَفزَع؛^[۲۵۵] امیرالمؤمنین u فرمود: دعاء کلید رسیدن به آرزو و رستگاری است و بهترین دعا آن است که از سینه‌ی پاکیزه و قلب پرهیزکار برخیزد و مناجات سبب رسیدن به آرزو است و خلاصی و راحتی از گرفتاری و بلا، با اخلاص فراهم می‌گردد، پس هرگاه ناگواری و سختی شدت یافت، تنها پناهگاه خداست.»
بنابراین دعاکننده باید طهارت ظاهری و باطنی را به هنگام دعا رعایت کند. در روایت دیگری از امام صادق u نقل شده است که فرمودند: براستی بنده وقتی که با نیت راست و قلب با اخلاص، خدای تعالی را بخواند، اگر به عهد خدای عز و جل وفا کرده باشد، دعایش مستجاب می‌شود، و اگر خدا را بدون نیت پاک و اخلاص بخواند، دعای وی اجابت نگردد، آیا خدا نفرمود «اَوفُوا بِعَهدِی اوفی بِعَهدِکُم؛ که به عهد من وفا کنید تا من به عهد شما وفا کنم.»^[۲۵۶] پس هر که وفا کند وفا می‌بیند.^[۲۵۷]
نیایش در روح و جسم ما تأثیر می‌گذارد، این تأثیر با کیفیت شدت و تواتر نیایش بستگی دارد. انسان نیایشگر خود را آن چنان که هست می‌بیند، از خودخواهی‌اش، حرصش، گمراهی‌ها و کج‌فکری‌هایش و از غرور و نخوتش پرده برمی‌دارد، برای انجام تکلیف اخلاقی رام می‌شود، برای کسب خضوع فکری اقدام می‌کند. رفته رفته یک اصلاح درونی و جهاد با نفس در او پیدا می‌شود. چنین به نظر می‌رسد که دعا انسان‌ها را آن چنان رشد می‌دهد که جامعه‌ای که وراثت و محیط به قامتشان دوخته است، برایشان کوتاه گردد، ملاقات پروردگار آنها را از صلح و آرامش درون لبریز می‌سازد، به طوری که شعشعه پرتو این صلح در سیمایشان نمودار می‌شود و آن را هر جا که می‌روند با خود می‌برند، اما دریغا که امروز در دنیای ما، جز اندکی نیستند کسانی که نیایش را در چهره حقیقی‌اش بشناسند.
گاهی اوقات مشاهده شده دعا و نیایش در داعی ایجاد تحول عمیق و دگرگونی ژرف نموده او را متحول می‌سازد و در واقع انقلاب درونی به وجود می‌آورد و مسیر و سرنوشت زندگی او را به طور کلی تغییر می‌دهد و دعاکننده متذکر معایب و مسئولیت‌های خود و صفات اخلاقی و استعدادهای عالی گردیده، از خدا توفیق اصلاح خویش و اقدام در اعمال خیر را می‌طلبد و در راستای خویش می‌کوشد.^[۲۵۸]

۱۳- خودسازی و دعا

از آثار ارزنده‌ی دعا، پاک شدن دل از رذائل، برقراری انس با خدا و تلاش برای ارتقای نفس به پایه‌های اساسی خودسازی می‌باشد. خودسازی، اولین گامی است که انسان باید در مسیر تربیت بردارد. شرط اول موفقیت در پیمودن راه خودسازی، تلاش برای پاکی نفس از رذائل اخلاقی است. امام سجاد u در یکی از راز و نیازهای خود با خدا مجموعه‌ای از رذایل را برشمرده از آنها به خدا پناه می‌برد. می‌فرماید: «اللهمَّ اِنِّی اَعُوذُ بِکَ مِن هَیَجَان الحِرص وَ سُوره النَضب وَ غَلَبَهِ الحَسَد وَ ضَعف الصَّبر وَ قِلَهِ القَنَاعَه وَ شَکاسَه الخَلق وَ اِلحَاحِ الشُّهوه وَ ….»^[۲۵۹]
در این دعا امام معصوم با هدف آموزش به پیروی مکتبش از هیجان حرص، سلطه قوه غضب، غلبه حسد، کمی صبر و کمی قناعت، سخت‌گیری، پای‌بند شهوات بودن، تعصب بی‌جا، پیروی از هوای نفس، مخالفت با هدایت، فرورفتن در خواب غفلت، در پیش گرفتن بیراهه، مقدم داشتن باطل بر حق، اصرار بر گناه و … را به عنوان رذائلی که برای پاک کردن نفس از آنها باید از خدا کمک گرفت، نام می‌برند.
دومین اقدام ضروری برای خودسازی تلاش در برقراری انس با خداست، انسانی که توانسته است با زدودن رذائل اخلاقی صاحب نفسی پاک باشد، باید با خدا مأنوس شود تا زمینه را برای تجلی صفات الهی فراهم سازد و تخلق به اخلاق الهی پیدا کند، اظهار ندامت از اعمال گذشته، درخواست توفیق از خدا برای پیمودن راه صواب و خودداری از بازگشت به مسیر نادرست، بخش‌های اساسی گفت‌وگو با خدا را تشکیل می‌دهند.
«فَاجعَل مَاسَترتَ مِن العَورَه وَ اَخفَیتَ مِن الدَّخِیله وَاعطَالنا وَ زَاجِراً عَن سُوء الخُلق وَ اقتَرَافَ الخَطیئه وَ سَعیاً اِلی التُّوبَه المَاحِیه وَ الطَّریق المَحمُودَه.»^[۲۶۰]
امام سجاد در این قسمت از مناجات خود می‌فرمایند خدایا توفیقی عطا فرما تا پوششی که بر خطاها گذاردی و گذشتی که نسبت به کاستی‌ها فرمودی، همچون واعظی ما را از سوء خلق برحذر دارد و از ارتکاب خطا برهاند و موجب تلاش ما برای توبه واقعی و پیمودن راه صواب گردد.
نکته بسیار ظریفی که در این مرحله از خودسازی در زمان دعا مشاهده می‌شود، گام بزرگی است که انسان می‌تواند با به زبان آوردن حقارت خود در برابر خدا در جهت تربیت نفس و خودسازی بردارد.

۱۴- تلقین به نفس

دعاکننده ضمن این که از خداوند می‌خواهد تا معرفت و توفیق اعمال صالح و انجام کار خیر و کمک به برادران دینی و عموم نوع بشر را به او عنایت در اوقات دعا یعنی تمام ساعات روز، این گونه امور را به خود تلقین می‌کند. همان طوری که در دعای مکارم الاخلاق صحیفه سجادیه خوانده می‌شود: «اللهمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مَحَمَّد، وَ مَتِّعنِی بِهدیً صَالحِ لا استِبدلُ بِهِ وَ طَریقه حَق لا اَزیغُ عَنهَا وَ فِیه ِرُشد لا اُشک فِیهَا وَ عَمِّرنی مَا کَان عمری بذلهً فِی طاعتک …؛^[۲۶۱] بارخدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا به راه شایسته هدایت نما و چنان کن که راه را گم نکنم و طریق حق پیش پای من بگشا و چنان کن که به راه باطل نگرایم و نیتی صوابم ده و چنان کن که در آن تردید روا ندارم، و عمر مرا دراز نما و چنان کن که در طاعت توبه سر شود پیش از آن که خصومت تو بر من تازد یا خشم تو مرا به سر دراندازد، جان من بستان، ای خداوند هر خصلت بد که در من است به صلاح آور و هر زشتی که با من است و موجب نکوهش من می‌گردد به زیبایی بدل نما و هر کرامت کمال نایافته که در من است را کامل فرما.»
این عالی‌ترین نوع تلقین است که امام سجاد در دعای مکارم‌الاخلاق به ما می‌آموزد و اثرات خودش را در تمام روز و ساعات خواهد داشت و داعی پس از دعا نیز این امور را به خود تلقین می‌کند، یکی از تأثیرات عمده دعا از حیث روانی این است که انسان را همیشه به خداوند امیدوار می‌سازد و حسن ظن بنده را نسبت به خداوند مضاعف می‌کند.^[۲۶۲]

۱۵- طغیان نفس

بزرگ‌ترین فایده‌ی دعا برای جلوگیری از طغیان نفس است. نابود ساختن خودخواهی به منزله‌ی کندن ریشه جمیع معایب اخلاقی و آماده نمودن شخص برای کسب همه فضایل است. «قَد اَفلَحَ مَن زَکَیها؛^[۲۶۳] همانا رستگار شد آن‌که پاک ساختش» و این پیروزی، دشوارترین عملی است که بعد از انبیاء و اولیاء کمتر فردی می‌تواند به طور کامل به آن توفیق یابد و آخرین مرحله‌ای است از صعود بر قله و اوج کمال انسانیت و نیایشگر با ایستادن در پیشگاه ربوبی و با توجه به کبریا و علو و عظمت و بزرگی او به وسیله اذکار دعا، الله اکبر، سبحان الله، یا نور یا قدوس و در نظر گرفتن کوچکی و فردی خود و غنای مطلق او و وجود سراپا فقر و نیاز خویش که «اَنتُمُ الفُقَرَاءُ اِلی الله وَ اللهُ هُوَ الغَنِّیُ الحَمِید؛^[۲۶۴] شما نیازمند به خدا هستید و خداوند بی‌نیاز ستوده است.» در خود خضوع و خشوع که از شرایط و لوازم دعا و نیایش است، احساس می‌کند و تنها دعاست که فروتنی توأم با مناعت و عزت نفس می‌آورد و با احساس فقر و نیاز در برابر آفریدگار، دعاکننده خود را ازهر مخلوقی بی‌نیاز می‌بیند. به این طریق همه‌ی فضائل را زنده می‌کند و عموم رذائل را می‌میراند و برتر از همه ایمان را تقویت می‌کند و با تزکیه نفس و تصفیه قلب و تهذیب روح یقین را به وجود می‌آورد و شک را که بدترین حالت انسانی است را زائل می‌کند.

۱۶- موفق به توبه و استغفار

اگر انسان تمام شرایط و آداب دعا را رعایت کند و با تمام وجودش دعا کند، دعا در روح و روان او اثر می‌گذارد و موفق به توبه و استغفار می‌شود، آن هم یک توبه‌ی واقعی که دیگر به سراغ گناه نمی‌رود.

۱۷- انقطاع از غیر حق

«اِلَهِی هَب لِی کَمَالَ الانقِطَاعِ اِلَیک؛^[۲۶۵] مردان الهی اگر دعا را با تمام وجود بخوانند باید انقطاع کامل از غیر حق پیدا کنند.» یکی از آثار تربیتی ارزنده دعا، انقطاع غیر الله و اگر انسان به آن دست یافت به سعادت بزرگی نایل شده است لیکن با کوچکترین توجه به دنیا محال است که انقطاع الی الله تحقق یابد.

ب-آثار اجتماعی

۱- از ببردن خودخواهی؛
۲- تشویق به فعالیت؛
۳- دفع بلا؛
۴- باعث تحکیم باور به نبوت، امامت لزوم رهبری معصومین و ایجاد امید در جامعه بشری (دعای ندبه)
۵- تقویت روحیه احساس مسئولیت نسبت به جامعه

آثار اجتماعی

۱- از بین بردن خودخواهی

برای استجابت دعا بهتر آن است که انسان برای دیگران دعا کند سپس برای خود، چنانکه امام صادق u می‌فرمایند: «هر کس چهل مؤمن را قبل از خود دعا کند، دعایش مستجاب می‌شود.»

۲- تشویق به فعالیت

امام صادق u می‌فرمایند: «دعای چهار نفر اجابت نمی‌شود: یکی از آنها کسی است که در خانه بنشیند و از خدا روزی طلب کند.»^[۲۶۶]
و حضرت علی u می‌فرمایند: «دعاکننده بدون عمل مانند تیرانداز بدون کمان است که هیچ گاه دعای او به اجابت نمی‌رسد.»^[۲۶۷]
کسی که به طور حتم می‌خواهد دعا کند باید حداکثر شرایط اجابت آن را رعایت کند، یکی از آن شرایط کار همراه دعا است.

۳- دفع بلا

امام سجاد u می‌فرمایند: «دعا و بلا با هم هستند، تا روز قیامت و دعا بلا را دفع می‌کند حتی در حالتی که نزول بلا قطعی شده باشد.»^[۲۶۸]
و قال علی u: «امواج بلا را با دعا دفع کنید.»^[۲۶۹]
از این احادیث چنین برداشت می‌شود که به کمک دعا نه تنها بلاهای خودی بلکه بلاهای اجتماعی که ویران‌گر و خانمان‌سوز است را دور می‌کند مثل زلزله، سیل، و …^[۲۷۰]

۴- تقویت روحیه‌ی احساس مسئولیت نسبت به جامعه

دین اسلام همه ابعاد زندگی اجتماعی و فردی انسان را مورد توجه قرار داده است. همه‌ی افراد را نسبت به یکدیگر و جامعه مسئول می‌داند و این مسئولیت را در قالب امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از فروع دین واجب کرده است و یکی از شرایط استجابت دعا را این وظیفه می‌داند.
حضرت علی علیه السلام در وصیت خود به فرزندانش می‌گوید: «امر به معروف و نهی از منکر کنید، مبادا خداوند اشرار امت را بر شما مسلط کند، بعد شما هر چه دعا کنید اجابت نشود.»^۱

۵- تحکیم نبوت و امامت در جامعه

قرائت و مداومت بر یک سری از دعاها مثل دعای ندبه و … باعث تحکیم نبوت و امامت و لزوم رهبری امامان علیهم‌السلام در جامعه می‌شود و ایجاد امید در جامعه بشری و مژده حکومت عدل و صلح و صفا را به جهانیان می‌دهد.