عمق نفوذ و گستردگی ریشه نقش بسزایی درمقاومت گیاه به خشکی دارد.گیاه های آن در مرحله اولیه رشد بیضی شکل، دارای دمبرگ بوده اما در مراحل بعدی برگ های نوک تیزو تا حدودی به ساقه چسبیده اند،گل های آن زرد رنگ وگل آذین آن خوشه ای می باشد .
طول غلاف 10-5 cm و حاوی 40-15 عدد دانه کروی شکل می باشد .رنگ دانه زرد،قهوه ای تیره یا سیاه بوده و وزن هر دانه 3/5-5 گرم می باشد. کلزا گیاهی است دو لپه ای از راسته پاریتال (parietales ) و تیره شب بو (cruciferae) یعنی خانواده (cruciferae) و جنس کلمیان brassica ،که نمای شماتیک آن بدین صورت است:
شکل2-2 رده بندی گیاه کلزا
2-2 خصوصیات گیاه شناسی کلزا
2-2-1 ریشه:
کلزا دارای یک ریشه اصلی عمودی و غالبا بلند به شکل دوکی شکل می باشد که قطر قسمت فوقانی آن به 1 تا 3سانتیمتر می رسد و تا عمق 80 سانتی متری خاک نفوذ می کند . همچنین دارای ریشه های جانبی متعددی است که معمولا افقی هستند و کم تر در عمق خاک نفوذ می کنند. عمق نفوذ و گستردگی سیستم ریشه نقش بسزایی در تحمل خشکی و استفاده بهینه از رطوبت ذخیره شده در خاک دارد. همچنین گیاه را در ارتفاع زیاد با کشت متراکم در مقابل بادهای شدید حفظ می کند . در خاک های سنگین رسی عمق نفوذ ریشه کاملا محدود می شود.(آلیاری و شکاری،1386)
2-2-2 ساقه:
کلزا تولید یک ساقه اصلی می کند که از آن شاخه های زیادی منشعب می شود پس از پایان زمستان ابتداساقه اصلی طویل می شود و پس از به گل نشستن ساقه اصلی شاخه های فرعی نیز شروع به طویل شدن می کنند. میزان شاخه دهی آن به واریته،محیط تغذیه گیاه ،تکنیک های زراعی و غیره یستگی دارد.برای نمونه تراکم بوته ها، تاثیر قابل توجهی در میزان شاخه دهی و ارتفاع دارد که ساقه اصلی در آن شروع به انشعاب می کند ،ولی عمدتا شاخه های

جانبی در قسمت های میانی و بالایی ساقه اصلی تشکیل می شوند و از ساقه اصلی 8 تا 10 شاخه فرعی منشعب می گردد .وقتی ساقه اصلی شروع به رشد می کند شاخه ها در محل اتصال برگ های فوقانی با ساقه جوانه زده و هر شاخه به یک گل آذین ختم می شود ، ساقه مقطعی تقریبا مدور دارد. عمودی و رنگ آن سبز روشن است که به مرور زمان زرد می گردد.
ارتفاع ساقه در واریته های مختلف از 200-50 سانتی متر تغییر می کند ولی معمولا ارتفاع آن 150-80 سانتی متر است.کلزا غالبا از قوه تجدید رویش خوبی بر خوردار است و در صورت فراهم بودن مواد غذایی کافی چنانچه تراکم بوته کم باشد می توان با ایجاد شاخه های فرعی متعدد اثرات تعداد کم بوته را جبران کند.(آلیاری وشکاری،1386 )
2-2-3 برگ:
برگ های کلزا به سه فرم چسبیده –ساقه آغوش – چسبیده معمولی و دارا ی دمبرگ می باشد،برگ های روز ت اغلب بیضوی و چند قسمتی بایک لوب بزرگ در راس بوده دارای دمبرگ نیز می باشد.
رنگ برگ هاسبز مایل به آبی است و در متن آن رگبرگ ها مشاهده می شود ،برگ های روز ت و برگ های پایینی ساقه کمی کرک دارند ولی برگ های فوقانی و میانی فاقد کرک – دمبرگ ولوب هستند و لبه آن ها ممکن است دندانه دار و یا صاف باشد .این برگ ها به شکل قلب بوده و در محل اتصال یک سوم ساقه را می پوشاند.برگ های کلزا به صورت متناوب روی ساقه قرار می گیرند.
تعداد برگ های ساقه اصلی بسته به نوع واریته از 12-5 عدد دربوته های تیپ بهاره و تا 40 عدد در بوته های تیپ پاییزه تغییر می کند.میزان تولید به طول دوره گلدهی مربوط می باشد. ریزش برگ به دلیل برخی عوامل از جمله آفات در نواحی گرمسیری شایع است.چنان چه ریزش برگ ها در ابتدا گلدهی رخ دهد تاثیر منفی بر عملکردنهایی می گذارد،اما پس از گلدهی اثر قابل ملاحظه ای برآن ندارد.(آلیاری و شکاری،1386 )
2-2-4 گل:
گل در انتهای ساقه اصلی و شاخه های فرعی به صورت گل آذین خوشه ای به رنگ زرد نارنجی تا زرد کم رنگ در ارقام مختلف ظاهر می شوند.گل های انفرادی از قسمت پایین گل آذین شروع به تشکیل می کند.هر گل انفرادی متشکل از چهار گلبرگ ،چهار کاسبرگ ،یک مادگی دوبرچه ای وشش عدد پرچم می باشد که دو تا از آن ها کوتاه تر از بقیه اند، گل دهی سه تا پنج هفته و گاهی بیش تر طول می کشد ولی دوام هر گل بیش از چند روز نیست ،معمولا کلزا زمانی به گل می نشیند که ارتفاع ساقه تقریبا به نصف ارتفاع کامل خود رسیده باشد. (ناصری،1375 )
شکفتن گل ها در ساعات اولیه صبح صورت پذیرفته وبلافاصله در شب بسته می شود.وضعیت مزبور در دومین روز پس از شکفتن گل ها تکرا ر شده و درروز سوم به تدریج حالت پژمردگی در آن ظاهر می شود .
مادگی قبل از باز شدن گل و گرده افشانی آماده باروری است،کلزا گیاهی عمدتا خود لقاحی است.میزان خود باروری گل و رقم های آزاد گرده افشا ن کلزا با توجه به بیولوژی باروری آن ها بین 78-65 درصد برآورد می گردد و این نشانگر نیاز کلزا به حضور گرده افشان ها است . (شهیدی 1387)
2-2-5 میوه:
میوه کلزا که غلاف نامیده می شود از رشد و تکامل تخمدان حاصل گردیده و غلاف ها به تدریج از تلقیح گل ها ی پایین گل اذین به طرف بالا تشکیل می شود،میوه کلزا باریک و کشیده بوده و ظاهری تسبیح مانند دارد،غلاف توسط میله باریک وکوتاهی به محور گل آذین متصل است ودر بخش انتهایی خود به اندام کوچک منقار مانندی ختم می گردد.(احمدی،1380 )
غلاف کلزا به وسیله دیواره سفید رنگی به نام پلاسنت به دو قسمت مساوی تقسیم شده است در نتیجه بذوردر سطح قدامی و تحتانی دیواره مزبوربه فاصله چندمیلی متر از هم قرار می گیرند.طول خورجین بین10-3 سانتی مترمتفاوت است.
میوه کلزا پس از رسیدن شکاف طولی برداشته و باز می شود.شایان ذکر است که غلاف برخی ازارقام در برابر باز شدن مقاوم می باشد،صفت بسته ماندن غلاف پس از رسیدن نقشی مثبت به شمار و از این رو باید به آن توجه نمود.(آلیاری وشکاری،1386)
2-2-6 دانه:
دانه کلزا ریز ومدور بوده و هنگام رسیدن به رنگ تیره و سیاه در می آید.در سال های اخیر اصلاحگران، دانه زرد کلزا رااصلاح کرده اند.میزان روغن بذر ارقام دانه زردبیش تراز روغن بذور قهوه ای تیره و سیاه است.وزن هزار دانه کلزا بسته به نوع رقم ، محل تولید،شرایط محیطی،جایگاه میوه در روی بوته ونیز مکان بذر متفاوت بوده وبین 3تا7 گرم متغیر است و ضخامت بذردر حدود2تا3 میلی متر متفاوت است. تعداد دانه درغلاف دربین 15 تا 40 عدد متغیر است(احمدی،1380)
درون هر بذر دو عدد لپه تکامل یافته قابل تشخیص است.با آغاز رشد بذر مقدار هیدرات های کربن به ویژه قندها حدود 80 در صد وزن خشک آن را تشکیل می دهد.با تکامل بعدی بذر تارسیدگی فیزیولوژیک میزان هیدرات کربن کاهش یافته و درمقابل میزان پروتئین و روغن افزایش می یابد.اگر چه تعداد بذر در غلاف تحت کنترل ژنوتیپ می باشد معذلک از عوامل محیطی نظیر تراکم بوته ،تغذیه و محل قرارگرفتن غلاف در بوته متاثر می گردد.(آلیاری و شکاری،1386)
شکل(2-3)دانه و غلاف گیاه کلزا
2-3 واریته
دو نوع واریته کلزا وجود دارد که در آمریکا کاشته می شود:یکی واریته آرژانتینی که گونه براسیکاناپوس می باشدو دیگری واریته لهستانی به نام براسیکاراپا.واریته آرژانتینی نسبت به واریته لهستانی دارای پتانسیل عملکرد و ارتفاع و در صد روغن بالا می باشد.واریته آرژانتینی برای رسیدن کامل حدود 95 روز و واریته لهستانی 80 روز زمان لازم دارد.
2-4 تاریخچه کشت کلزا در جهان
در آسیا دانه کلزا از هزاران سال قبل مورد استفاده قرار می گرفته است ،در نوشته های سانسکریت متعلق به سده پانزدهم تا بیستم قبل از میلاد مسیح و در منابع ژاپنی متعلق به دو هزار سال فبل ازمیلاد به کلزا اشاره شده است. دراواخر قرون وسطی روغن کلزا،مهم ترین منبع سوخت برای چراغ های روغن سوزاروپا محسوب می شد و روغن کلزا همچنین در صنعت صابون سازی نیز به کارمی رفت.اهمیت کلزابه عنوان منبع تغذیه زنبورهای عسل از قرن هیجدهم آشکار گردید.
سطح کشت کلزا در قرن نوزدهم احتمالابه علت استفاده گسترده تر از سوخت فسیلی برای روشنایی چراغ ها ،کاهش یافت به طوری که در سال های دهه 30 میلادی تولید کلزا در قاره اروپا فقط به 200-100 هزار تن بالغ می شد،آسیا هنوز عمده ترین منطقه تولید کلزا در جهان محسوب می شد.کشت تجاری کلزا از سال 1942 در کشور کانادا آغازگردید و با افزایش سریع سطح آن ،اکنون این کشور به یکی از تولید کنندگان عمده کلزا در جهان تبدیل شده است.
حدود 80 درصد زراعت گونه های متعلق به جنس براسیکا در کانادا به کشت شلغم روغنی بهاره اختصاص دارد،90 درصد از زراعت براسیکای شیلی نیز از همین گونه است.
در سال 1936 Brassica campestris (شلغم روغنی) و چند سال بعدگونه Brassica hapus (کلزا) به کانادا وارد شد و تولید تجارتی کلزا در غرب کانادا در سال 1942 به عنوان منبع تامین کننده روغن روان ساز در جنگ دوم جهانی آغاز گردید اما به دلیل قحطی وگرسنگی و کمبودمنابع روغن مقداری از آن به مصرف غذایی رسید و امکان استفاده از روغن کلزا برای مصرف خوراکی در سال 1948 مورد توجه قرار گرفت که منجر به استخراج روغن خوراکی از کلزا در سال های 1957-1956 گردید.
در سال 1968اولین کلزا با میزان اسید توریک پایین در کانادا تولید شد.رقم های: Midas ، Torch ، Spanاز نخستین ارقام اصلاح شده با اسید اوریک پایین می باشند که در کانادا مورد کشت قرارگرفته اند.با اجرای برنامه های گسترده به نژادی برای اصلاح کیفیت روغن بین سال های 1977-1972 میزان اسید اوریک روغن رقم های کلزا و شلغم روغنی به کمتر از 2 در صد کاهش یافت.
در سال 1974 رقم Tower به عنوان اولین رقم دو صفر کلزا که هم اسید اوریک روغن و هم مقدار گلوکزینولات کنجاله آن پایین بود اصلاح و معرفی گردید.
در سال 1981 تولید ارقام کلزا با میزان گلوکز زینولات بالا تقریبا متوقف شد.مدتی پس از معرفی ارقام دو صفر کلزا رقم های دو صفر شلغم روغنی نیز اصلاح و آزاد گردید که ازآن جمله می توان به رقم Candle اشاره کرد که علاوه بر پایین بودن مقدار گلوکوزینولات و اسید اوریک ، فیبر کمتری نیز دارد.
زراعت کلزا در استرالیا از سال 1969 آغاز شده و ارقام مورد کشت متعلق به هر دو گونه کلزا و شلغم روغنی می باشد که از کانادا و ژاپن به استرالیا وارد گردیده است.
کلزا در سال های بین دو جنگ جهانی دوم عمدتا به عنوان علوفه کشت می شد،در طول جنگ جهانی دوم به علت کاهش بازرگانی جهانی زراعت کلزا دوباره رونق گرفت.از آن زمان تا کنون زراعت کلزا تثبیت گردیده و تقریبایک سوم تولیدات آن به قاره اروپامربوط می شود. حدود 75 درصد از کلزای کشت شده در اروپا از نوع پاییزه است.
با کاهش میزان مواد مضر در روغن و کنجاله ارقام جدید،زراعت کلزا در سال های اخیر سیر صعودی چشمگیری داشته است به طوری که سرعت رشد تولید آن بعد از معرفی رقام جدید از کلیه دانه های روغنی بیشتر بوده است.(خیاوی،1386 )
2-5 اهمیت و جایگاه کلزا در ایران
دانه روغنی کلزا از سال های گذشته وارد کشور شده و تحقیقات متعددی روی آن انجام گرفته است ودر سال های اخیر به دلیل توجه بیش تر به توسعه و ترویج کلزا ،سطح زیر کشت آن افزایش قابل ملاحظه ای یافته است و در سال 1389-1388 به 19 هزار هکتار رسیده است..
2-6 خاستگاه ومبداپیدایش کلزا
بعضی از منابع احتمال می دهند که خاستگاه کلزا آسیا و اروپا باشد چون زیرگونه های متعلق به شلغم روغنی به صورت وحشی از اروپای غربی تا چین پراکنده است و بنابر این می توان پذیرفت که کلزا دارای دو موطن ،یکی در ناحیه افغانستان –پاکستان و دیگری در ناحیه مدیترانه و همچنین ناحیه فرعی آن ترکیه وایران باشد.از طرفی چون پراکنش اولیه دوگونه تشکیل دهنده کلزا یعنی کلم و شلغم روغنی درناحیه خاوری اروپا هم رسیده و تداخل می یابند،بعضی براین باورند که گیاه کلزابرای اولین بار در این منطقه از ترکیب دوگونه به وجود آمده اند . (خیاوی،1386)
2-7 وضعیت کشت و تولید دانه های روغنی و کلزا در جهان
در حال حاضر کلزا یکی از مهم ترین دانه های روغنی جهان می باشد.دانه،روغن و کنجاله کلزاپس از سویا بیش ترین میزان تولید جهانی رابه خود اختصاص داده اند که اکنون مهم ترین تولید کنندگان کلزا چین،کانادا،اتحادیه اروپا و هند می باشند.