عمق نفوذ و گستردگی ریشه نقش بسزایی درمقاومت گیاه به خشکی دارد.گیاه های آن در مرحله اولیه رشد بیضی شکل، دارای دمبرگ بوده اما در مراحل بعدی برگ های نوک تیزو تا حدودی به ساقه چسبیده اند،گل های آن زرد رنگ وگل آذین آن خوشه ای می باشد .
طول غلاف 10-5 cm و حاوی 40-15 عدد دانه کروی شکل می باشد .رنگ دانه زرد،قهوه ای تیره یا سیاه بوده و وزن هر دانه 3/5-5 گرم می باشد. کلزا گیاهی است دو لپه ای از راسته پاریتال (parietales ) و تیره شب بو (cruciferae) یعنی خانواده (cruciferae) و جنس کلمیان brassica ،که نمای شماتیک آن بدین صورت است:
شکل2-2 رده بندی گیاه کلزا
2-2 خصوصیات گیاه شناسی کلزا
2-2-1 ریشه:
کلزا دارای یک ریشه اصلی عمودی و غالبا بلند به شکل دوکی شکل می باشد که قطر قسمت فوقانی آن به 1 تا 3سانتیمتر می رسد و تا عمق 80 سانتی متری خاک نفوذ می کند . همچنین دارای ریشه های جانبی متعددی است که معمولا افقی هستند و کم تر در عمق خاک نفوذ می کنند. عمق نفوذ و گستردگی سیستم ریشه نقش بسزایی در تحمل خشکی و استفاده بهینه از رطوبت ذخیره شده در خاک دارد. همچنین گیاه را در ارتفاع زیاد با کشت متراکم در مقابل بادهای شدید حفظ می کند . در خاک های سنگین رسی عمق نفوذ ریشه کاملا محدود می شود.(آلیاری و شکاری،1386)
2-2-2 ساقه:
کلزا تولید یک ساقه اصلی می کند که از آن شاخه های زیادی منشعب می شود پس از پایان زمستان ابتداساقه اصلی طویل می شود و پس از به گل نشستن ساقه اصلی شاخه های فرعی نیز شروع به طویل شدن می کنند. میزان شاخه دهی آن به واریته،محیط تغذیه گیاه ،تکنیک های زراعی و غیره یستگی دارد.برای نمونه تراکم بوته ها، تاثیر قابل توجهی در میزان شاخه دهی و ارتفاع دارد که ساقه اصلی در آن شروع به انشعاب می کند ،ولی عمدتا شاخه های

جانبی در قسمت های میانی و بالایی ساقه اصلی تشکیل می شوند و از ساقه اصلی 8 تا 10 شاخه فرعی منشعب می گردد .وقتی ساقه اصلی شروع به رشد می کند شاخه ها در محل اتصال برگ های فوقانی با ساقه جوانه زده و هر شاخه به یک گل آذین ختم می شود ، ساقه مقطعی تقریبا مدور دارد. عمودی و رنگ آن سبز روشن است که به مرور زمان زرد می گردد.
ارتفاع ساقه در واریته های مختلف از 200-50 سانتی متر تغییر می کند ولی معمولا ارتفاع آن 150-80 سانتی متر است.کلزا غالبا از قوه تجدید رویش خوبی بر خوردار است و در صورت فراهم بودن مواد غذایی کافی چنانچه تراکم بوته کم باشد می توان با ایجاد شاخه های فرعی متعدد اثرات تعداد کم بوته را جبران کند.(آلیاری وشکاری،1386 )
2-2-3 برگ:
برگ های کلزا به سه فرم چسبیده –ساقه آغوش – چسبیده معمولی و دارا ی دمبرگ می باشد،برگ های روز ت اغلب بیضوی و چند قسمتی بایک لوب بزرگ در راس بوده دارای دمبرگ نیز می باشد.
رنگ برگ هاسبز مایل به آبی است و در متن آن رگبرگ ها مشاهده می شود ،برگ های روز ت و برگ های پایینی ساقه کمی کرک دارند ولی برگ های فوقانی و میانی فاقد کرک – دمبرگ ولوب هستند و لبه آن ها ممکن است دندانه دار و یا صاف باشد .این برگ ها به شکل قلب بوده و در محل اتصال یک سوم ساقه را می پوشاند.برگ های کلزا به صورت متناوب روی ساقه قرار می گیرند.
تعداد برگ های ساقه اصلی بسته به نوع واریته از 12-5 عدد دربوته های تیپ بهاره و تا 40 عدد در بوته های تیپ پاییزه تغییر می کند.میزان تولید به طول دوره گلدهی مربوط می باشد. ریزش برگ به دلیل برخی عوامل از جمله آفات در نواحی گرمسیری شایع است.چنان چه ریزش برگ ها در ابتدا گلدهی رخ دهد تاثیر منفی بر عملکردنهایی می گذارد،اما پس از گلدهی اثر قابل ملاحظه ای برآن ندارد.(آلیاری و شکاری،1386 )
2-2-4 گل:
گل در انتهای ساقه اصلی و شاخه های فرعی به صورت گل آذین خوشه ای به رنگ زرد نارنجی تا زرد کم رنگ در ارقام مختلف ظاهر می شوند.گل های انفرادی از قسمت پایین گل آذین شروع به تشکیل می کند.هر گل انفرادی متشکل از چهار گلبرگ ،چهار کاسبرگ ،یک مادگی دوبرچه ای وشش عدد پرچم می باشد که دو تا از آن ها کوتاه تر از بقیه اند، گل دهی سه تا پنج هفته و گاهی بیش تر طول می کشد ولی دوام هر گل بیش از چند روز نیست ،معمولا کلزا زمانی به گل می نشیند که ارتفاع ساقه تقریبا به نصف ارتفاع کامل خود رسیده باشد. (ناصری،1375 )
شکفتن گل ها در ساعات اولیه صبح صورت پذیرفته وبلافاصله در شب بسته می شود.وضعیت مزبور در دومین روز پس از شکفتن گل ها تکرا ر شده و درروز سوم به تدریج حالت پژمردگی در آن ظاهر می شود .
مادگی قبل از باز شدن گل و گرده افشانی آماده باروری است،کلزا گیاهی عمدتا خود لقاحی است.میزان خود باروری گل و رقم های آزاد گرده افشا ن کلزا با توجه به بیولوژی باروری آن ها بین 78-65 درصد برآورد می گردد و این نشانگر نیاز کلزا به حضور گرده افشان ها است . (شهیدی 1387)
2-2-5 میوه:
میوه کلزا که غلاف نامیده می شود از رشد و تکامل تخمدان حاصل گردیده و غلاف ها به تدریج از تلقیح گل ها ی پایین گل اذین به طرف بالا تشکیل می شود،میوه کلزا باریک و کشیده بوده و ظاهری تسبیح مانند دارد،غلاف توسط میله باریک وکوتاهی به محور گل آذین متصل است ودر بخش انتهایی خود به اندام کوچک منقار مانندی ختم می گردد.(احمدی،1380 )
غلاف کلزا به وسیله دیواره سفید رنگی به نام پلاسنت به دو قسمت مساوی تقسیم شده است در نتیجه بذوردر سطح قدامی و تحتانی دیواره مزبوربه فاصله چندمیلی متر از هم قرار می گیرند.طول خورجین بین10-3 سانتی مترمتفاوت است.
میوه کلزا پس از رسیدن شکاف طولی برداشته و باز می شود.شایان ذکر است که غلاف برخی ازارقام در برابر باز شدن مقاوم می باشد،صفت بسته ماندن غلاف پس از رسیدن نقشی مثبت به شمار و از این رو باید به آن توجه نمود.(آلیاری وشکاری،1386)
2-2-6 دانه:
دانه کلزا ریز ومدور بوده و هنگام رسیدن به رنگ تیره و سیاه در می آید.در سال های اخیر اصلاحگران، دانه زرد کلزا رااصلاح کرده اند.میزان روغن بذر ارقام دانه زردبیش تراز روغن بذور قهوه ای تیره و سیاه است.وزن هزار دانه کلزا بسته به نوع رقم ، محل تولید،شرایط محیطی،جایگاه میوه در روی بوته ونیز مکان بذر متفاوت بوده وبین 3تا7 گرم متغیر است و ضخامت بذردر حدود2تا3 میلی متر متفاوت است. تعداد دانه درغلاف دربین 15 تا 40 عدد متغیر است(احمدی،1380)
درون هر بذر دو عدد لپه تکامل یافته قابل تشخیص است.با آغاز رشد بذر مقدار هیدرات های کربن به ویژه قندها حدود 80 در صد وزن خشک آن را تشکیل می دهد.با تکامل بعدی بذر تارسیدگی فیزیولوژیک میزان هیدرات کربن کاهش یافته و درمقابل میزان پروتئین و روغن افزایش می یابد.اگر چه تعداد بذر در غلاف تحت کنترل ژنوتیپ می باشد معذلک از عوامل محیطی نظیر تراکم بوته ،تغذیه و محل قرارگرفتن غلاف در بوته متاثر می گردد.(آلیاری و شکاری،1386)
شکل(2-3)دانه و غلاف گیاه کلزا
2-3 واریته
دو نوع واریته کلزا وجود دارد که در آمریکا کاشته می شود:یکی واریته آرژانتینی که گونه براسیکاناپوس می باشدو دیگری واریته لهستانی به نام براسیکاراپا.واریته آرژانتینی نسبت به واریته لهستانی دارای پتانسیل عملکرد و ارتفاع و در صد روغن بالا می باشد.واریته آرژانتینی برای رسیدن کامل حدود 95 روز و واریته لهستانی 80 روز زمان لازم دارد.
2-4 تاریخچه کشت کلزا در جهان
در آسیا دانه کلزا از هزاران سال قبل مورد استفاده قرار می گرفته است ،در نوشته های سانسکریت متعلق به سده پانزدهم تا بیستم قبل از میلاد مسیح و در منابع ژاپنی متعلق به دو هزار سال فبل ازمیلاد به کلزا اشاره شده است. دراواخر قرون وسطی روغن کلزا،مهم ترین منبع سوخت برای چراغ های روغن سوزاروپا محسوب می شد و روغن کلزا همچنین در صنعت صابون سازی نیز به کارمی رفت.اهمیت کلزابه عنوان منبع تغذیه زنبورهای عسل از قرن هیجدهم آشکار گردید.
سطح کشت کلزا در قرن نوزدهم احتمالابه علت استفاده گسترده تر از سوخت فسیلی برای روشنایی چراغ ها ،کاهش یافت به طوری که در سال های دهه 30 میلادی تولید کلزا در قاره اروپا فقط به 200-100 هزار تن بالغ می شد،آسیا هنوز عمده ترین منطقه تولید کلزا در جهان محسوب می شد.کشت تجاری کلزا از سال 1942 در کشور کانادا آغازگردید و با افزایش سریع سطح آن ،اکنون این کشور به یکی از تولید کنندگان عمده کلزا در جهان تبدیل شده است.
حدود 80 درصد زراعت گونه های متعلق به جنس براسیکا در کانادا به کشت شلغم روغنی بهاره اختصاص دارد،90 درصد از زراعت براسیکای شیلی نیز از همین گونه است.
در سال 1936 Brassica campestris (شلغم روغنی) و چند سال بعدگونه Brassica hapus (کلزا) به کانادا وارد شد و تولید تجارتی کلزا در غرب کانادا در سال 1942 به عنوان منبع تامین کننده روغن روان ساز در جنگ دوم جهانی آغاز گردید اما به دلیل قحطی وگرسنگی و کمبودمنابع روغن مقداری از آن به مصرف غذایی رسید و امکان استفاده از روغن کلزا برای مصرف خوراکی در سال 1948 مورد توجه قرار گرفت که منجر به استخراج روغن خوراکی از کلزا در سال های 1957-1956 گردید.
در سال 1968اولین کلزا با میزان اسید توریک پایین در کانادا تولید شد.رقم های: Midas ، Torch ، Spanاز نخستین ارقام اصلاح شده با اسید اوریک پایین می باشند که در کانادا مورد کشت قرارگرفته اند.با اجرای برنامه های گسترده به نژادی برای اصلاح کیفیت روغن بین سال های 1977-1972 میزان اسید اوریک روغن رقم های کلزا و شلغم روغنی به کمتر از 2 در صد کاهش یافت.
در سال 1974 رقم Tower به عنوان اولین رقم دو صفر کلزا که هم اسید اوریک روغن و هم مقدار گلوکزینولات کنجاله آن پایین بود اصلاح و معرفی گردید.
در سال 1981 تولید ارقام کلزا با میزان گلوکز زینولات بالا تقریبا متوقف شد.مدتی پس از معرفی ارقام دو صفر کلزا رقم های دو صفر شلغم روغنی نیز اصلاح و آزاد گردید که ازآن جمله می توان به رقم Candle اشاره کرد که علاوه بر پایین بودن مقدار گلوکوزینولات و اسید اوریک ، فیبر کمتری نیز دارد.
زراعت کلزا در استرالیا از سال 1969 آغاز شده و ارقام مورد کشت متعلق به هر دو گونه کلزا و شلغم روغنی می باشد که از کانادا و ژاپن به استرالیا وارد گردیده است.
کلزا در سال های بین دو جنگ جهانی دوم عمدتا به عنوان علوفه کشت می شد،در طول جنگ جهانی دوم به علت کاهش بازرگانی جهانی زراعت کلزا دوباره رونق گرفت.از آن زمان تا کنون زراعت کلزا تثبیت گردیده و تقریبایک سوم تولیدات آن به قاره اروپامربوط می شود. حدود 75 درصد از کلزای کشت شده در اروپا از نوع پاییزه است.
با کاهش میزان مواد مضر در روغن و کنجاله ارقام جدید،زراعت کلزا در سال های اخیر سیر صعودی چشمگیری داشته است به طوری که سرعت رشد تولید آن بعد از معرفی رقام جدید از کلیه دانه های روغنی بیشتر بوده است.(خیاوی،1386 )
2-5 اهمیت و جایگاه کلزا در ایران
دانه روغنی کلزا از سال های گذشته وارد کشور شده و تحقیقات متعددی روی آن انجام گرفته است ودر سال های اخیر به دلیل توجه بیش تر به توسعه و ترویج کلزا ،سطح زیر کشت آن افزایش قابل ملاحظه ای یافته است و در سال 1389-1388 به 19 هزار هکتار رسیده است..
2-6 خاستگاه ومبداپیدایش کلزا
بعضی از منابع احتمال می دهند که خاستگاه کلزا آسیا و اروپا باشد چون زیرگونه های متعلق به شلغم روغنی به صورت وحشی از اروپای غربی تا چین پراکنده است و بنابر این می توان پذیرفت که کلزا دارای دو موطن ،یکی در ناحیه افغانستان –پاکستان و دیگری در ناحیه مدیترانه و همچنین ناحیه فرعی آن ترکیه وایران باشد.از طرفی چون پراکنش اولیه دوگونه تشکیل دهنده کلزا یعنی کلم و شلغم روغنی درناحیه خاوری اروپا هم رسیده و تداخل می یابند،بعضی براین باورند که گیاه کلزابرای اولین بار در این منطقه از ترکیب دوگونه به وجود آمده اند . (خیاوی،1386)
2-7 وضعیت کشت و تولید دانه های روغنی و کلزا در جهان
در حال حاضر کلزا یکی از مهم ترین دانه های روغنی جهان می باشد.دانه،روغن و کنجاله کلزاپس از سویا بیش ترین میزان تولید جهانی رابه خود اختصاص داده اند که اکنون مهم ترین تولید کنندگان کلزا چین،کانادا،اتحادیه اروپا و هند می باشند.

روح نیز مانند بدن محتاج غذاست و این غذا، می‌تواند موجب حیات و صحت روح شود و یا برعکس، موجب نابودی یا مریضی دل گردد و هر چه انسان به عنوان علم، فراگیرد و یا به آن توجه کرده، علاقه‌مند شود، می‌تواند غذای روح تلقی گردد. برطبق روایات، بهترین غذا برای پرورش کامل‌تر روح و دل، همان «ذکر الله» و دوستی او می‌باشد.^[۲۴۷]

حضرت علی u می‌‌فرماید: «ذِکرُ اللهَ، قُوَتُّ النُّفُوس وَ مَجَالِسِهِ المَحبُوب؛^[۲۴۸] یاد خدا، غذای نفوس و همنشینی با محبوب است.»

۸- آرامش روانی

گاهی انسان در زندگی روزمره خود گرفتار مشکلاتی می‌شود که برطرف کردن آن از توانش خارج است و وارد آمدن فشار برای انجام کارهایی فراتر از توانمندی‌های آدمی در وی اضطراب ایجاد می‌کند و این اضطراب در درازمدت قابل تحمل نمی‌باشد، بهترین راه حل برای از بین بردن اضطراب و بدست آوردن آرامش، دعا و راز و نیاز با خدا است چرا که دعا برقراری ارتباط بنده با خدا است. خدایی که بر هر کاری تواناست. این ارتباط انسان را امیدوار و دلگرم به قدرتی برتر می‌کند که اگر صلاح بداند به راحتی آن فشارها و سختی‌ها را برطرف می‌کند. قلب آرامش‌یافته زیرا «الا بِذِّکرِ اللهِ تَطمَئِّنُ القُُلُوب»^[۲۴۹]

۹- ایجاد معنویت و عرفان

پیامبر e و ائمه علیهم‌السلام در موقع بیان احکام شرعی در حد فهم شنوندگان سخن می‌‌گفتند؛ اما هنگامی که با پروردگارشان به مناجات و دعا می‌پرداختند گنجینه‌های عظیمی از معارف بود که از قله‌ی وجود آن عزیزان سرازیر می‌شد و لذا است که ادعیه خزینه‌های گرانقدری از معارف هستند که باید به آنها توجه خاص شود، نمونه چنین خصوصیاتی را در مناجات‌های خمسه عشر و یا دعای ابوحمزه ثمالی دیده می‌شود.

۱۰- پرورش عواطف

علاوه بر قوه‌ی عاقله و قدرت استدلال که باید در انسان پرورش یابد عواطف انسان که ریشه‌ی آنها قلب است، نیز باید رشد کند، و ادعیه‌ای که از قلب مبارک امام معصوم u صادر شده، در ایجاد عواطف الهی و محبت و عشق به خداوند و اولیاء او و ایجاد بغض نسبت به دشمنان حق، تأثیر اساسی دارد تا از طریق آن عواطف او متعادل گردد.^[۲۵۰]

۱۱- کسب اخلاق خدایی

طبق دستور «تَخَلَّفُوا بِا اَخلاقِ الله»^[۲۵۱] به اخلاق خدا خو بگیرید؛ دعاکننده سعی می‌کند صفات خدایی را در خود ایجاد و تقویت نماید و کوشش می‌کند که کمالات عالی را در خودش به وجود آورد؛ یعنی دارای صفات حسنه از قبیل غفور، حلیم، کریم، مهربان، دلسوز، اهل بخشش و گذشت و ده‌ها صفت برجسته الهی را متخلق گردد.
«وَ مِنهُم مَن یَقُولُ رَبَّنا آتِنَا فِی الدُّنیا حَسَنه وَ فِی الاخِرَهِ الحَسَنه وَ قِنَا عَذَابَ النَّار؛^[۲۵۲] بعضی می‌گویند: پروردگارا! به ما در دنیا نیکی عطا کن و در آخرت نیکی مرحمت نما و ما را از عذاب آتش نگاه دار. بدیهی است حسنه که به معنی نیکی است، یک مفهوم وسیع دارد و تمام مواهب مادی و معنوی را در برمی‌گیرد.
از پیغمبر اسلام e نقل شده که فرمودند: «مَن اوتِی قَلباً شَاکِراً وَ لِساناً ذاکراً وَ زَوجَه مُومِنَه تغییر عَلی اَمرِ دُنیَاهُ وَ اخِرَاه حَسَنه وَ قِنَا عَذَابَ النَّار؛ کسی که خداوند به او قلبی سپاسگزار و زبانی مشغول به یاد حق و همسری با ایمان که وی را در امور دنیا و آخرت یاری کند، بخشد. نیکی دنیا و آخرت را به او داده است و از عذاب آخرت بازداشته است.»^[۲۵۳]

۱۲- پاکی و پاکیزگی

همان طوری که در آداب دعا گفته شد، پاک بودن غذا و لباس و مکان و حتی پاک بودن زبان دعاکننده از هر گونه گناهی لازم است. دعاکننده وقتی مقید شد، از راه حرام ارتزاق نکند، لباس آلوده نپوشد و در مکان کثیف قرار نگیرد و کسب و کار ناروا نداشته باشد، پیداست که در طهارت درونی او مؤثر واقع می‌شود، و سعی می‌کند زبان، قلب، دست و پا و سایر اعضا و جوارحش پاکیزه باشد.
چنان‌چه در حدیث آمده: «وَ فِیمَا اوحِیَ اِلَیه: یَا مُوسی، اُدعنی بِالقَلبِ النَّقی وَ اللِّسانِ الصَّادِقِ؛^[۲۵۴] خداوند به حضرت موسی u وحی نمود: ای موسی مرا با قلب پاک و زبان راستگو بخوانید.»
و در حدیث دیگری آمده است: «و عن امیرالمؤمنین u قال: الدُّعاءُ مفاتیج النّجاح، و مقالید الفلاح و خیر الدعا ما صدر عن صدر نقًی و قلب تقّیً و فی المناجاه سَبَبُ النَّجاهِ و بالاخلاص یکونُ الخلاص، فاذا اِشتَدَّ الفزعُ فالی الله المَفزَع؛^[۲۵۵] امیرالمؤمنین u فرمود: دعاء کلید رسیدن به آرزو و رستگاری است و بهترین دعا آن است که از سینه‌ی پاکیزه و قلب پرهیزکار برخیزد و مناجات سبب رسیدن به آرزو است و خلاصی و راحتی از گرفتاری و بلا، با اخلاص فراهم می‌گردد، پس هرگاه ناگواری و سختی شدت یافت، تنها پناهگاه خداست.»
بنابراین دعاکننده باید طهارت ظاهری و باطنی را به هنگام دعا رعایت کند. در روایت دیگری از امام صادق u نقل شده است که فرمودند: براستی بنده وقتی که با نیت راست و قلب با اخلاص، خدای تعالی را بخواند، اگر به عهد خدای عز و جل وفا کرده باشد، دعایش مستجاب می‌شود، و اگر خدا را بدون نیت پاک و اخلاص بخواند، دعای وی اجابت نگردد، آیا خدا نفرمود «اَوفُوا بِعَهدِی اوفی بِعَهدِکُم؛ که به عهد من وفا کنید تا من به عهد شما وفا کنم.»^[۲۵۶] پس هر که وفا کند وفا می‌بیند.^[۲۵۷]
نیایش در روح و جسم ما تأثیر می‌گذارد، این تأثیر با کیفیت شدت و تواتر نیایش بستگی دارد. انسان نیایشگر خود را آن چنان که هست می‌بیند، از خودخواهی‌اش، حرصش، گمراهی‌ها و کج‌فکری‌هایش و از غرور و نخوتش پرده برمی‌دارد، برای انجام تکلیف اخلاقی رام می‌شود، برای کسب خضوع فکری اقدام می‌کند. رفته رفته یک اصلاح درونی و جهاد با نفس در او پیدا می‌شود. چنین به نظر می‌رسد که دعا انسان‌ها را آن چنان رشد می‌دهد که جامعه‌ای که وراثت و محیط به قامتشان دوخته است، برایشان کوتاه گردد، ملاقات پروردگار آنها را از صلح و آرامش درون لبریز می‌سازد، به طوری که شعشعه پرتو این صلح در سیمایشان نمودار می‌شود و آن را هر جا که می‌روند با خود می‌برند، اما دریغا که امروز در دنیای ما، جز اندکی نیستند کسانی که نیایش را در چهره حقیقی‌اش بشناسند.
گاهی اوقات مشاهده شده دعا و نیایش در داعی ایجاد تحول عمیق و دگرگونی ژرف نموده او را متحول می‌سازد و در واقع انقلاب درونی به وجود می‌آورد و مسیر و سرنوشت زندگی او را به طور کلی تغییر می‌دهد و دعاکننده متذکر معایب و مسئولیت‌های خود و صفات اخلاقی و استعدادهای عالی گردیده، از خدا توفیق اصلاح خویش و اقدام در اعمال خیر را می‌طلبد و در راستای خویش می‌کوشد.^[۲۵۸]

۱۳- خودسازی و دعا

از آثار ارزنده‌ی دعا، پاک شدن دل از رذائل، برقراری انس با خدا و تلاش برای ارتقای نفس به پایه‌های اساسی خودسازی می‌باشد. خودسازی، اولین گامی است که انسان باید در مسیر تربیت بردارد. شرط اول موفقیت در پیمودن راه خودسازی، تلاش برای پاکی نفس از رذائل اخلاقی است. امام سجاد u در یکی از راز و نیازهای خود با خدا مجموعه‌ای از رذایل را برشمرده از آنها به خدا پناه می‌برد. می‌فرماید: «اللهمَّ اِنِّی اَعُوذُ بِکَ مِن هَیَجَان الحِرص وَ سُوره النَضب وَ غَلَبَهِ الحَسَد وَ ضَعف الصَّبر وَ قِلَهِ القَنَاعَه وَ شَکاسَه الخَلق وَ اِلحَاحِ الشُّهوه وَ ….»^[۲۵۹]
در این دعا امام معصوم با هدف آموزش به پیروی مکتبش از هیجان حرص، سلطه قوه غضب، غلبه حسد، کمی صبر و کمی قناعت، سخت‌گیری، پای‌بند شهوات بودن، تعصب بی‌جا، پیروی از هوای نفس، مخالفت با هدایت، فرورفتن در خواب غفلت، در پیش گرفتن بیراهه، مقدم داشتن باطل بر حق، اصرار بر گناه و … را به عنوان رذائلی که برای پاک کردن نفس از آنها باید از خدا کمک گرفت، نام می‌برند.
دومین اقدام ضروری برای خودسازی تلاش در برقراری انس با خداست، انسانی که توانسته است با زدودن رذائل اخلاقی صاحب نفسی پاک باشد، باید با خدا مأنوس شود تا زمینه را برای تجلی صفات الهی فراهم سازد و تخلق به اخلاق الهی پیدا کند، اظهار ندامت از اعمال گذشته، درخواست توفیق از خدا برای پیمودن راه صواب و خودداری از بازگشت به مسیر نادرست، بخش‌های اساسی گفت‌وگو با خدا را تشکیل می‌دهند.
«فَاجعَل مَاسَترتَ مِن العَورَه وَ اَخفَیتَ مِن الدَّخِیله وَاعطَالنا وَ زَاجِراً عَن سُوء الخُلق وَ اقتَرَافَ الخَطیئه وَ سَعیاً اِلی التُّوبَه المَاحِیه وَ الطَّریق المَحمُودَه.»^[۲۶۰]
امام سجاد در این قسمت از مناجات خود می‌فرمایند خدایا توفیقی عطا فرما تا پوششی که بر خطاها گذاردی و گذشتی که نسبت به کاستی‌ها فرمودی، همچون واعظی ما را از سوء خلق برحذر دارد و از ارتکاب خطا برهاند و موجب تلاش ما برای توبه واقعی و پیمودن راه صواب گردد.
نکته بسیار ظریفی که در این مرحله از خودسازی در زمان دعا مشاهده می‌شود، گام بزرگی است که انسان می‌تواند با به زبان آوردن حقارت خود در برابر خدا در جهت تربیت نفس و خودسازی بردارد.

۱۴- تلقین به نفس

دعاکننده ضمن این که از خداوند می‌خواهد تا معرفت و توفیق اعمال صالح و انجام کار خیر و کمک به برادران دینی و عموم نوع بشر را به او عنایت در اوقات دعا یعنی تمام ساعات روز، این گونه امور را به خود تلقین می‌کند. همان طوری که در دعای مکارم الاخلاق صحیفه سجادیه خوانده می‌شود: «اللهمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مَحَمَّد، وَ مَتِّعنِی بِهدیً صَالحِ لا استِبدلُ بِهِ وَ طَریقه حَق لا اَزیغُ عَنهَا وَ فِیه ِرُشد لا اُشک فِیهَا وَ عَمِّرنی مَا کَان عمری بذلهً فِی طاعتک …؛^[۲۶۱] بارخدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا به راه شایسته هدایت نما و چنان کن که راه را گم نکنم و طریق حق پیش پای من بگشا و چنان کن که به راه باطل نگرایم و نیتی صوابم ده و چنان کن که در آن تردید روا ندارم، و عمر مرا دراز نما و چنان کن که در طاعت توبه سر شود پیش از آن که خصومت تو بر من تازد یا خشم تو مرا به سر دراندازد، جان من بستان، ای خداوند هر خصلت بد که در من است به صلاح آور و هر زشتی که با من است و موجب نکوهش من می‌گردد به زیبایی بدل نما و هر کرامت کمال نایافته که در من است را کامل فرما.»
این عالی‌ترین نوع تلقین است که امام سجاد در دعای مکارم‌الاخلاق به ما می‌آموزد و اثرات خودش را در تمام روز و ساعات خواهد داشت و داعی پس از دعا نیز این امور را به خود تلقین می‌کند، یکی از تأثیرات عمده دعا از حیث روانی این است که انسان را همیشه به خداوند امیدوار می‌سازد و حسن ظن بنده را نسبت به خداوند مضاعف می‌کند.^[۲۶۲]

۱۵- طغیان نفس

بزرگ‌ترین فایده‌ی دعا برای جلوگیری از طغیان نفس است. نابود ساختن خودخواهی به منزله‌ی کندن ریشه جمیع معایب اخلاقی و آماده نمودن شخص برای کسب همه فضایل است. «قَد اَفلَحَ مَن زَکَیها؛^[۲۶۳] همانا رستگار شد آن‌که پاک ساختش» و این پیروزی، دشوارترین عملی است که بعد از انبیاء و اولیاء کمتر فردی می‌تواند به طور کامل به آن توفیق یابد و آخرین مرحله‌ای است از صعود بر قله و اوج کمال انسانیت و نیایشگر با ایستادن در پیشگاه ربوبی و با توجه به کبریا و علو و عظمت و بزرگی او به وسیله اذکار دعا، الله اکبر، سبحان الله، یا نور یا قدوس و در نظر گرفتن کوچکی و فردی خود و غنای مطلق او و وجود سراپا فقر و نیاز خویش که «اَنتُمُ الفُقَرَاءُ اِلی الله وَ اللهُ هُوَ الغَنِّیُ الحَمِید؛^[۲۶۴] شما نیازمند به خدا هستید و خداوند بی‌نیاز ستوده است.» در خود خضوع و خشوع که از شرایط و لوازم دعا و نیایش است، احساس می‌کند و تنها دعاست که فروتنی توأم با مناعت و عزت نفس می‌آورد و با احساس فقر و نیاز در برابر آفریدگار، دعاکننده خود را ازهر مخلوقی بی‌نیاز می‌بیند. به این طریق همه‌ی فضائل را زنده می‌کند و عموم رذائل را می‌میراند و برتر از همه ایمان را تقویت می‌کند و با تزکیه نفس و تصفیه قلب و تهذیب روح یقین را به وجود می‌آورد و شک را که بدترین حالت انسانی است را زائل می‌کند.

۱۶- موفق به توبه و استغفار

اگر انسان تمام شرایط و آداب دعا را رعایت کند و با تمام وجودش دعا کند، دعا در روح و روان او اثر می‌گذارد و موفق به توبه و استغفار می‌شود، آن هم یک توبه‌ی واقعی که دیگر به سراغ گناه نمی‌رود.

۱۷- انقطاع از غیر حق

«اِلَهِی هَب لِی کَمَالَ الانقِطَاعِ اِلَیک؛^[۲۶۵] مردان الهی اگر دعا را با تمام وجود بخوانند باید انقطاع کامل از غیر حق پیدا کنند.» یکی از آثار تربیتی ارزنده دعا، انقطاع غیر الله و اگر انسان به آن دست یافت به سعادت بزرگی نایل شده است لیکن با کوچکترین توجه به دنیا محال است که انقطاع الی الله تحقق یابد.

ب-آثار اجتماعی

۱- از ببردن خودخواهی؛
۲- تشویق به فعالیت؛
۳- دفع بلا؛
۴- باعث تحکیم باور به نبوت، امامت لزوم رهبری معصومین و ایجاد امید در جامعه بشری (دعای ندبه)
۵- تقویت روحیه احساس مسئولیت نسبت به جامعه

آثار اجتماعی

۱- از بین بردن خودخواهی

برای استجابت دعا بهتر آن است که انسان برای دیگران دعا کند سپس برای خود، چنانکه امام صادق u می‌فرمایند: «هر کس چهل مؤمن را قبل از خود دعا کند، دعایش مستجاب می‌شود.»

۲- تشویق به فعالیت

امام صادق u می‌فرمایند: «دعای چهار نفر اجابت نمی‌شود: یکی از آنها کسی است که در خانه بنشیند و از خدا روزی طلب کند.»^[۲۶۶]
و حضرت علی u می‌فرمایند: «دعاکننده بدون عمل مانند تیرانداز بدون کمان است که هیچ گاه دعای او به اجابت نمی‌رسد.»^[۲۶۷]
کسی که به طور حتم می‌خواهد دعا کند باید حداکثر شرایط اجابت آن را رعایت کند، یکی از آن شرایط کار همراه دعا است.

۳- دفع بلا

امام سجاد u می‌فرمایند: «دعا و بلا با هم هستند، تا روز قیامت و دعا بلا را دفع می‌کند حتی در حالتی که نزول بلا قطعی شده باشد.»^[۲۶۸]
و قال علی u: «امواج بلا را با دعا دفع کنید.»^[۲۶۹]
از این احادیث چنین برداشت می‌شود که به کمک دعا نه تنها بلاهای خودی بلکه بلاهای اجتماعی که ویران‌گر و خانمان‌سوز است را دور می‌کند مثل زلزله، سیل، و …^[۲۷۰]

۴- تقویت روحیه‌ی احساس مسئولیت نسبت به جامعه

دین اسلام همه ابعاد زندگی اجتماعی و فردی انسان را مورد توجه قرار داده است. همه‌ی افراد را نسبت به یکدیگر و جامعه مسئول می‌داند و این مسئولیت را در قالب امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از فروع دین واجب کرده است و یکی از شرایط استجابت دعا را این وظیفه می‌داند.
حضرت علی علیه السلام در وصیت خود به فرزندانش می‌گوید: «امر به معروف و نهی از منکر کنید، مبادا خداوند اشرار امت را بر شما مسلط کند، بعد شما هر چه دعا کنید اجابت نشود.»^۱

۵- تحکیم نبوت و امامت در جامعه

قرائت و مداومت بر یک سری از دعاها مثل دعای ندبه و … باعث تحکیم نبوت و امامت و لزوم رهبری امامان علیهم‌السلام در جامعه می‌شود و ایجاد امید در جامعه بشری و مژده حکومت عدل و صلح و صفا را به جهانیان می‌دهد.

۱-۱۱-۲ مقالات داخلی
-جهانگیری، لهسازی زاده و منصوریان (۱۳۸۵) تحقیقی را با عنوان (بررسی پیامدهای اجتماعی و فرهنگی آپارتمان نشینی در استان فارس: نمونه موردی شهر شیراز) انجام داده اند. در این پژوهش، از نظریات گیدنز، ورث و رویکرد فرهنگ گرایی به عنوان چهارچوب نظری استفاده شده است. متغییرهای مستقل این مطالعه عبارت بودند از: تحصیلات، درآمد خانوار، بعد خانوار، محل تولد، مساحت واحد آپارتمانی، تعداد طبقات، تعداد واحدها، تعداد اتاق ها، قومیت، سابقه آپارتمان نشینی، داشتن یا نداشتن مدیر در مجتمع یا نوع مدیریت. متغیرهای وابسته نیز عبارت بوده اند از رضایت مندی ساکنان و احساس امنیت. این تحقیق نشان داد که سطح زیر بنا، تعداد طبقات مجتمع مسکونی، داشتن یا نداشتن مدیر و نوع مدیریت مجموعه آپارتمانی، رابطه مثبتی با رضایتمندی ساکنان از آپارتمان نشینی دارد.
- ابراهیم زاده و سرگزی (۱۳۸۹) تحقیقی با عنوان آپارتمان نشینی در شهرهای اسلامی و مشکلات ناشی از آن: مطالعه موردی شهر زاهدان، او در تحقیق خود بر اساس اطلاعات این طرح، موقعیت ویژه شهر زاهدان در سطح ملی و منطقه باعث شده است که دولت توجه خاص نسبت به توسعه آن داشته باشد و با توجه به این که شهر زاهدان سابقه طولانی در زمینه اسکان جمعیت نداشته است، نیروی فعال مورد نیاز بخش دولتی و سایر بخش ها از سایر نواحی جذب و در شهر ساکن شده اند، که به مرور زمان جمعیت شهر به حدود ۵۶۷۴۵۰ نفر در سال ۱۳۸۵ افزایش یافته است. با افزایش جمعیت تقاضای مسکن نیز افزایش یافت و باعث بالا رفتن قیمت مسکن شد. گرانی زمین و مسکن و مشکلات خدمات رسانی ناشی از گسترش شهر در سطح، سبب گرایش به سمت انبوه سازی شده است. نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر آن است که بسیاری از آپارتمان نشینان، با شرایط سکونت در آپارتمان سازگاری لازم را نیافته اند و اجبار در پذیریش این نوع سکونت، مغایر با فرهنگ و نگرش سنتی آنها بوده و نا آشنایی با قوانین و فرهنگ آپارتمان نشینی، محیط های آپارتمانی را به فضای تنش زا بدل کرده است. محققان این مطالعه معتقدند، رشد سریع جمعیت شهری و کمبود زمین مسکونی، چاره ای جزء توسعه عمودی شهرها در قالب مجتمع های مسکونی نمی گذارد؛ بنابراین آنچه نیاز به توجه جدی دارد آموزش چگونگی برقراری تعامل متوازن میان فرهنگ بومی و فرهنگ آپارتمان نشینی، به موازات توسعه فنی در این گونه سازهاست.

- مهدوی و (۱۳۷۳) تحقیقی را باعنوان آپارتمان نشینی و انطباق فرهنگی، پیرامون جنبه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ساختارهای زیست محیطی کیانشهر و شهرک جمهوری اسلامی در شهر تهران انجام داده است.در این تحقیق به بررسی آپارتمان به عنوان گونه ای از مسکن مورد مطالعه قرار گرفت و به توصیف و تحلیل جنبه های گوناگون آن پرداخته است. هدف محوری این تحقیق شناخت شیوه رفتار و طرز فکر آپارتمان نشینان به منظور کمک به رفع مشکلات آپارتمان نشینی بوده است. نتایج این تحقیق نشان می داد که افرادی که از روی رضایت در این آپارتمان ها زندگی می کنند، در مقایسه با افرادی که از سر ناچاری و داشتن صرفِ سرپناه برای رهایی از مشکلات اجاره نشینی، زندگی در آپارتمان را انتخاب کرده اند، رضایتمندی و سازگاری بیشتری با سایر ساکنان در این مجتمع ها دارند.
۱-۱۱-۳ مقالات و پایان نامه های خارجی
ژان- کلود شامبوردون^[۳] و مادلن لومر^[۴] (۱۹۷۰) در تحقیق خود با عنوان ((نزدیکی مکانی و فاصله اجتماعی: مجتمع های بزرگ و ساکنانش)) انجام گرفت، هدف این تحقیق بررسی چگونگی رسیدن جمعیت اسکان یافته به مجتمع های مسکونی ماسی^[۵]بود. فرضیه تحقیق این بود که اثبات کنند اختلاط اجتماعی در مجتمع های مسکونی بزرگ، فاصله های سنتی میان گروه های اجتماعی را از بین نمی برد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که طبقات متوسط و بالا، در صدد توسعه روابط و مبادلات بر می آیند، در حالی که کارگران خود را از این روابط کنار می کشند و همبستگی اجتماعی ابراز نمی کنند. این فاصله به شکست یوتوپیایی گواهی می دهد که (( معتقد است طبقه کارگر با تماس و سرمشق قرار دادن طبقه متوسط پیشرفت می کند و مجتمع مسکونی بزرگ ابزار این سیاست متمدن سازی است)). لذا، عقیده درباره مجتمع مسکونی بزرگ ارتباط تنگاتنگی با توافق اجتماعی دارد که ساکنان برای نزدیکی مکانی گروه های متفاوت به رسمیت می شناسند. سپس این سازوکار افتراق است که دلبستگی به مجتمع مسکونی بزرگ ایجاد می کند تا جایی که خانوارها دیگر آن را ترک نمی کنند (Chambordon & Lemaire, 1970: 3-4).
چیو (۲۰۰۳-۲۰۰۲) در تحقیق خود پایداری اجتماعی در زمینه مسکن را در هنگ کنک مورد بررسی قرار داد، او در تحقیق خود پایداری اجتماعی را بر اساس سه فاکتور محدودیت اجتماعی، محدودیت زیست محیطی، و عدالت و برابری مورد ارزیابی قرار داد و به این نتیجه رسید که تنها پیش شرط اجتماعی برای توسعه پایدار توزیع عادلانه منابع و فرصت ها می باشد و اگر اینها صورت نگیرد یک محدودیت اجتماعی روی می دهد، و تنها نگرانی خود را حذف مدیریت خردمندانه محیط زیست و عدالت و برابری که هر دو از اصول پایداری اکو که توسط WCED تعریف شده است عنوان کرد (Chiu, 2003 : 223).
گودشالک (۲۰۰۴) در تحقیق خود با رویکرد کاملا” متفاوتی به دنبال شیوه ای است که عناصر مختلف پایداری اجتماعی را که ممکن است مهم و همسو و در تنازع با یکدیگر باشند را مورد بررسی قرار دهد. او تغییر در سه بعد قلمروی شهری را، که شامل برنامه ریزی منابع، توسعه، و منازعات مالکیت و با اضافه کردن قابلیت زیست بودن که جزء از پایداری می باشد می داند. این چشم انداز شیوه ای است که در آن نگرانی های در برنامه ریزی شهری ( رشد اقتصادی، محیط زیست، عدالت) که می تواند غیر همسو با ساکنانی است که در شهرها به دنبال برخوردای از زمین شهری می باشند. او به این خاطر بر روی تنازع تمرکز کرده است که او بر خلاف بسیاری، پایداری را برای همه زمان ها و همه نسل ها می داند، و این یک نقطه عطفی برای وارد شدن در بحث گسترده پایداری اجتماعی را ممکن می سازد که ممکن است در حوزه برنامه ریزی شهری خیلی مورد توجه قرار نگیرد (Godshalk, 2004: 5-13).
ساکس (۱۹۹۹) در تحقیق خود با بررسی بحث پایداری اجتماعی و توسعه به شناسایی تعدادی از عناصر تشکیل دهنده پایداری اجتماعی از جمله همگن اجتماعی، درآمد عادلانه، دسترسی به کالا و خدمات، اشتغال و… پرداخته است. ساکس با اشاره به اهمیت پایداری فرهنگی که نیاز به حفظ تعادل در برابر تغییرات تحمیلی بیرونی و با تداوم توسعه از داخل و ایجاد یک پایداری سیاسی مبتنی بر دموکراسی، حقوق انسان و کنترل سازمانی کارآمد به عنوان مثال در جنگ باید اصول احتیاط اجتناب از خطر و مدیریت بهره گیری از علم و فناوری باید مدنظر قرار گیرد. بررسی ساکس زمانی موثر است که طیف وسیعی از ملاحضات که در بحث گسترده از توسعه و به طور خاص بحث اجتماعی نقش تعیین کننده دارد به طور عمیق مورد بررسی قرار گیرد (Sachs, 1999: 25-36).
۱-۱۲ تعاریفی از کلمات کلیدی تحقیق
۱-۱۲-۱ توسعه پایدار Sustainable Development))
توسعه پایدار روندی فراگیر در جهت افزایش توانایی های انسانی- اجتماعی برای پاسخگویی به نیازهای انسانی- اجتماعی ضمن آنکه نیازها پیوسته در پرتو ارزشهای فرهنگی جامعه و بینشهای پایداری جهان پالایش یابند اینگونه توسعه نسلهای کنونی را بدون کاهش توانایی نسل های آینده در برآوردن نیازهایشان برآورده می کند ( صرافی، ۱۳۷۸ : ۴۱).
۱-۱۲-۲ پایداری اجتماعی (Social Sustainability)
پایداری اجتماعی را اینچنین تعریف می کند: «پایداری اجتماعی شهر الزاما” ارتباطی با پایداری زیست محیطی و اقتصادی شهر ندارد هر چند که گاها” این ارتباط موجود است پایداری اجتماعی با سرزندگی، وحدت و همبستگی، حس تعلق به مکان بین ساکنین شهر شناخته می شود (Knox and pinch, 2000: 388).
۱-۱۲-۳ مجتمع مسکونی (Residential Complexes)
با توجه به معانی لغوی و تعریف آپارتمان، می توان مجموعه ای از آپارتمان ها یا واحدهایی را که در یک ساختمان مسکونی قرار دارند، مجتمع مسکونی، نامید و آن را چنین تعریف کرد: ((مجتمع مسکونی مکانی است که تعدادی آپارتمان یا واحدمسکونی را در خود جای داده است؛ به گونه ای که هر یک از واحدها دارای سند ثبتی مجزا یا حقوقی است و سایر بخش های آن به طور مشترک در مالکیت و اختیار تمامی مالکان واحدهای مسکونی قرار دارد)). (اسدی و امیری، ۱۳۹۱: ۵۷).
فصل دوم
مبانی نظری تحقیق
۲- تعاریف و مبانی و چهارچوب نظری تحقیق
۲-۱ مقدمه
در این فصل به منظور فراهم آوردن پشتوانه نظری تحقیق به تشریح مفاهیم و تعاریف پایه و رویکردهای نظری مطرح در زمینه ساختار فضایی شهر خواهیم پرداخت. سپس مباحث و مبانی مربوط به پایداری اجتماعی و مجتمع های مسکونی به طور کامل تشریح می شود در پایان مدل SWOT به کار در تحقیق آورده شده و سپس نتیجه گیری از این فصل انجام می شود.
۲-۲ بیان مفاهیم و تعاریف تحقیق
۲-۲-۱ توسعه (Development)
توسعه که در لغتنامه دهخدا به معنای«فراخی یا فراخی کردن و وسعت» آمده است. مفهومی است که حداقل دو بعد طول و عرض را در بر می گیرد. این واژه ابتدا به معنی توسعه مادی و اقتصادی و در حوزه علم اقتصاد بکار رفته، و به تدریج برای دیگر جنبه های مرتبط با حیات اجتماعی، همچون انسان، فرهنگ، سیاست، هنر، عدالت اجتماعی و نظایر آن مورد استفاده قرار گرفته است. عام ترین معنای توسعه در یک جامعه، فرایند کشف قابلیت های خود و دیگر جوامع برای به دست آوردن توانایی خلق آگاهانه روابط نوین اجتماعی، در جهت رهایی هرچه بیشتر بشر از بند کور جبرهای طبیعی و اجتماعی و تحقق آزادانه اعمال اراده خویش است (اطاعت و همکاران، ۱۳۹۲: ۲۰۳).
۲-۲-۲ تعریف پایداری (sustainability)
این مفهوم ریشه در یک اصل اکولوژیکی دارد، بر اساس این اصل اگر در هر محیطی به اندازه توان طبیعی فرآوری محیط زیست، بهره برداری یا بهره وری انجام شود، اصل سرمایه (منابع اکولوژیک) به طور پایدار باقی می ماند. و استفاده ما از محیط به اندازه آن توان تولیدی، همیشه پایدار است. میزان استفاده انسان در آن محیط زیست معین، که در خور توان ها و ظرفیت های محیط است، به این خاطر که به اندازه تمام تولید است پس بازده حداکثر یا پیشینه را نیز دارد (مخدوم، ۱۳۸۷: ۵۴). در هر صورت اگر مفهوم اصلی پایداری عبارت از پایدار کردن کیفیت زندگی مردم باشد، اهداف اجتماعی و اقتصادی با سهولت بیش تری قابل شناسایی خواهند بود. اهداف اجتماعی شامل دستیابی به برابری و حفظ تنوع فرهنگی، ارتقای نقش خانواده، افزایش حس جمعی و شهروندی، دستیابی به کیفیت و بهتر کردن کیفیت زندگی است. اهداف اقتصادی مشتمل بر اهداف قبلی و هر نوع تغییر در فعالیت های اقتصادی خواهد بود که موجب ارتقاء بهبود کیفیت زندگی بشود (راز دشت، ۱۳۹۱: ۱۲۸).
۲-۲-۳ توسعه پایدار (Sustainable Development)
مفهوم پایداری، از سال ۱۹۶۰، ریشه در جنبش های زیست محیطی داشته و به ویژه در پاسخ به تاثیر جامعه مصرف و کاهش سریع منابع طبیعی و جایگزین سریعتر برای آن بوده است (Annandale et al, 2004: 597). توسعه پایدار راه تازه ای برای رسیدن به آرمان های بشر، همراه با حفظ منابع و امکانات برای آیندگان است (خدائی و پور خیری، ۱۳۹۱ : ۱۹۸). توسعه پایدار جریانی است به دنبال مسئله جهانی شدن فقر، که یکی از چالشهای جهانی در توسعه پایدار می باشد وابستگی پیچیده ای با شاخص های محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی دارد (Elliott, 2006 : 7).
۲-۲-۴ شهر پایدار (sustainability City )
شهر پایدار شهری است که دارای آن چنان اقتصادی باشد که نه تنها کم ترین اثری نامطلوب را برای محیط زیست داشته باشد، بلکه جنبه های کالبدی و فیزیکی شهر یعنی توسعه آینده بهینه شهر را مورد توجه قرار دهد و از نظر کاربری ها با هماهنگی و انسجام عمل نماید و مشارکت شهروندان را در دستور کار قرار دهد (صرافی: ۱۳۷۹: ۱۲-۱۱).
۲-۲-۵ پایداری اجتماعی (Social sustainability)
پایداری اجتماعی بدین معناست: بهبود شرایط زندگی در جوامع و ایجاد یک روندی که جوامع بتوانند به این شرایط برسند (McKenzie, 2004: 12). پایداری اجتماعی، به مفهوم توانمند کردن همه گروه ها، برای بهره مندی از نیازمندی های ضروری، شامل دستیابی به سطح معقول و منابعی از آسایش، در واقع تقسیم عادلانه فرصت ها را در زمینه سلامتی و تحصیلات مورد توجه قرار می دهد (Assefa a Frostell, 2007 : 64-65).
۲-۲-۶ سرمایه اجتماعی (Social capital)
پیر بوردیو” معتقد است، سرمایه اجتماعی عبارت است از جمع منابع بالفعل و بالقوه مرتبط با شبکه ای از روابط کم و بیش نهادینه شده از آشنایی ها و انتظارات متقابل یا به عبارت دیگر عضویت در گروه. جیمزکلمن” معتقد است، سرمایه اجتماعی بر مبنای کارکرد آن تعریف می شود. سرمایه اجتماعی ذات واحدی نیست؛ بلکه مجموعه ای از ذات های گوناگون است که دو عنصر مشترک دارند: اول، همه ی آن ها دارای نوعی از ساختارهای اجتماعی هستند و دوم، برخی کنش های خاص کنشگران- اعم از اشخاص حقوقی یا حقیقی را در داخل محدوده ی ساختار تسهیل می کند (اطاعت و همکاران، ۱۳۹۲: ۱۱۹). شیوه های پیچیده ای که بر اساس آنها بخش های جامعه مدنی، ظرفیت (اقتصادی، اجتماعی و حمایت متقابل) اقدام برای حمایت از نیازهای گروه های متفاوت را ایجاد و حفظ می کنند در مفهوم سرمایه اجتماعی جمع شده است (ایوانس و همکاران، ۱۳۹۰: ۲۳). سرمایه اجتماعی به حقوق برابر انسانها و مذاهب و فرهنگ ها و همچنین حفظ ارزش هایی که چنین شرایطی را در جوامع انسانی می پرورانند، اطلاق می شود (Goodland, 2003:1-6). سرمایه اجتماعی به عنوان فرآیندهای ویژه ای در میان مردم و سازمان هایی تعریف شده است که به طور مشارکتی و در فضایی از اعتماد با هم همکاری داشته و به دستیابی به یک منفعت اجتماعی متقابل منجر خواهد شد. به اعتقاد آنها تئوری سرمایه اجتماعی به طورمشخص در چهار مفهوم نشان داده شده است: اعتماد، تشریک مساعی، التزام (تعهد) مدنی و عمل متقابل (حاجی پور، ۱۳۸۵: ۴۲).
۲-۲-۷ مسکن (Housing)
مسکن، خردترین و کوچک ترین شکل تجسم کالبدی رابطه متقابل انسان و محیط و خصوصی ترین فضای زندگی انسان است (زیاری و همکاران، ۱۳۸۹ : ۲). مسکن در عین عامل اصلی جامعه پذیری افراد نسبت به جهان و کالایی عمده و تعیین کننده در سازمان اجتماعی فضاست که در شکل گیری هویت فردی، روابط اجتماعی و اهداف جمعی افراد نقش بسیار تعیین کننده ای دارد (Short, 2006: 199). مسکن به عنوان اصلی ترین عنصر تشکیل دهنده سکونتگاه ها، زایده مهم ترین نیازهای انسان ها، علاوه بر پدیده ای فرهنگی، جغرافیایی، اجتماعی، پدیده ای اقتصادی در هر منطقه به شمار می رود، اما امروزه مسکن به صورت کالایی مهمی درآمده که از نظر اقتصادی به عنوان کالایی اقتصادی می باشد. زیرا افزایش روز افزون جمعیت شهرها، که از یک سوء معلول مهاجرت روستاییان و نیروهای انسانی آزاد شده از بخش کشاورزی در روستاها و روی آوردن آنها به شهرها و از سوی دیگر معلول رشد طبیعی جمعیت ساکن در شهرها می باشد (پوردیهیمی، ۱۳۹۱ : ۸۵). مفهوم مسکن علاوه بر مکان فیزیکی، کل محیط مسکونی را نیز در بر می گیرد که شامل کلیه خدمات و تسهیلات ضروری مورد نیاز برای بهزیستن خانواده و طرحهای اشتغال، آموزش و بهداشت افراد است. در واقع تعریف و مفهوم عام مسکن یک واحد مسکونی نیست بلکه کل محیط مسکونی را شامل می گردد (پورمحمدی، ۱۳۸۵: ۳).
۲-۲-۸ مسکن پایدار (Housing sustainabe)
یکی از تعاریف مسکن پایدار می تواند این باشد که مسکن پایدار «مسکنی است که نیازهای ادراکی و واقعی کنونی را از طریق استفاده کارآمد از منابع برآورده نموده و در عین حال سبب ایجاد محله های جذاب، امن و به لحاظ اکولوژیکی غنی می شود» (ادواردز و تورنت، ۱۳۹۳: ۲۵). در تعریف دیگر مسکن پایدار مسکنی تعریف شده که کمترین ناسازگاری و مغایرت را با محیط طبیعی پیرامون خود و در پهنه وسیع تر با منطقه و جهان دارد (رحم بزی و همکاران، ۱۳۸۹: ۳۱). مسکن پایدار به معنی ساخت و مدیریت ساختمانهای سالم برا ساس کارایی منابع و اصول اکولوژیکی است (ادواردز و تورنت، ۱۳۹۳: ۱۷۲).
۲-۲-۹ آپارتمان (apartement)
آپارتمان بخش معینی از یک ساختمان بزرگ تر و به طور معمول چند طبقه است که شامل یک یا چند اتاق بوده و به لحاظ حقوقی دارای سند مجزا و مستقل از کل ساختمان است که از آن برای سکونت یا کسب و کار استفاده می شود (اسدی و امیری، ۱۳۹۱: ۵۷).
۲-۲-۱۰ مجتمع های مسکونی (Residential Complexes)
تجمع تعدادی آپارتمان، در یک بلوک شهری که به شکلی یکپارچه طراحی و ترکیب شده باشند؛ مجتمع های مسکونی را پدید می آورد. بسیاری از مجتمع های مسکونی دارای فضای عمومی مشترکی هستند که مورد استفاده همگانی ساکنان مجتمع قرار می گیرد و دیگران حق استفاده و حتی ورود بدان را ندارند (سعیدنیا، ۱۳۸۳: ۸۷).
۳- مبانی نظری تحقیق
۲-۳-۱ مفهوم توسعه پایدار (Sustainable Dvelopment)
توسعه مفهومی است که بعد از جنگ جهانی دوم در موضوعات علمی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، و بین المللی بکار برده می شود (Mousavi & et al, 2014: 111). از آغاز دهه ۱۹۹۰، اندیشه توسعه شهری پایدار در بین تصمیم گیران و متفکران یک موضوع ریشه ای و بسیار مهم بوده است. ریشه ای به این دلیل که مفهوم تاریخی توسعه را در بر می گیرد و در عین حال در تعیین خط مشی های بین المللی، ملی و منطقه ای حال حاضر نیز اهمیت بسیاری یافته است. پی آمدهای مربوط به علوم اجتماعی مدنی بسیار عمیق و خلاق است. قبل از اینکه پایداری شکل بگیرد علوم اجتماعی شهری همواره در پی ایجاد مرزبندی های مشخص بوده است. جامعه شناسان شهری همیشه علاقمند بوده اند که ساختارهای اجتماعی را بشناسند و طبقات مختلف جامعه را از هم جدا کنند و جنبه های مختلف نابرابری و فقر را بررسی کنند. شناسایی چنین عواملی برای تعیین نحوه سکونت، واگذاری زمین برای استفاده های مختلف، نسبت درآمدها و دسترسی به خدمات مختلف شهری به ما کمک می کند (پاگ، ۱۳۸۳: ۳۳). علت اساسی توجه روز افزون به سیاستهای توسعه پایدار، محدود بودن امکانات و نامحدود بودن نیازها و خواسته های بشر است. رشد تکنولوژی و جمعیت، نیازها و خواسته های بشری را به طور تصاعدی افزایش داده است و منابع کاهنده برای دهانهایی که هر لحظه به جهان گشوده می شوند، از آینده ای نه چندان امید بخش خبر می دهند. برآیند این شرایط، شمار روزافزون چشمهایی است که نگران فردای جهان اند. برای کاهش این نگرانی، که بسیار بجا و به مورد است، ضرورت سیاست گذاری زیربنایی برای تحقق توسعه پایدار احساس می شود. در ابتدا باید بر این موضوع تاکید داشته باشیم که عبارت «پایدار» در مفهوم توسعه پایدار باید به گونه ای نسبی مورد قضاوت قرار گیرد، به عبارت دیگر شاید هرگز نتوان توسعه پایدار را در دنیای امروزی به طور مطلق تعریف کرد. تصور یافتن جامعه ای، شهری یا محلی که به معنی واقعی آیده ال باشد، همانند تصور دیرپای یافتن آرمانشهر است. جایی که عدالت اجتماعی به معنی برقرار بوده، از نظر اقتصادی در اوج شکوفایی قرار داشته و محیط زیست در بهترین شکل خود حفظ می شود. جایی که هیچ گونه شکاف طبقاتی وجود نداشته، بیکاری یافت نمی شود، بزه وجود ندارد، هیچکس از درآمد خود ناراضی نیست، به هر آنچه که نیاز دارد بدون کوچکترین مانعی دسترسی داشته و در محیطی پاک، آرام، امن، سالم و در نهایت هماهنگی و توازن با طبیعت توان در آن زندگی کرد. حال هر جا که هستیم، با نگاهی به محیط پیرامون خودمان، می توانیم دریابیم که از چنین آرمانشهری فرسنگ ها فاصله داریم. البته این ممکن است تا حدود زیادی ناامید کننده باشد اما باید بپذیریم که با شرحی که رفت، شهر و ساختمانی پایدار به معنی مطلق آن، عملا وجود خارجی ندارد. یعنی تا زمانی که آلاینده ای وجود دارد، گونه ای (چه جانوری و چه گیاهی) در معرض انقراض است، فرهنگی در حال نابودی و زوال است، شکاف طبقاتی وجود دارد، بسیاری از مردم در تامین نیازهای اولیه خود ناکام هستند، صحبت از پایداری مطلق بیهوده است. پس شاید بهتر باشد بر مفهوم نسبی توسعه پایدار متمرکز شویم (قلعه نویی، ۱۳۹۰: ۱۲۴). نخستین گام در جهت دستیابی به توسعه ی پایدار، تهیه و تدوین راهبرد کلان برای توسعه ی پایدار با بهره گرفتن از عواملی نظیر راهبرد ملی حفاظت زیست محیطی احیاء و بهبود محیط زیست، راهبرد ملی توسعه پایدار اجتماعی و فرهنگی است (ملکی،۱۳۹۰: ۱۲۳). دستور کار ۲۰۱۰-۲۰۱۴ پژوهش بر اساس بینش و یافته های کار قبلی در حالیکه در پاسخ به یک زمینه تغییر برای توسعه است. در این زمان که بحران جهانی و همچنان سیر صعودی گرفته است. و تدابیر در زمینه اقتصاد و محیط زیست و نوع سیاست و تمهیدات دولت است که می تواند به توسعه عادلانه و پایدار منجر شود. وابستگی متقابل جهانی که در آن رشد اقتصادی و کاهش فقر استوار شده بود به یک مجرا برای نابرابری و بحران تبدیل شده است. آرمان های هزاره جدید برای ” ایجاد فقر” چالش های پیش بینی نشده مواجه شده است که بسیاری بر این یقیین اند که توسعه در هم شکسته شده و جایگزینی واقعی دست نیافتنی باقی مانده است (UNRISD, 2011:5). برای تحقق توسعه پایدار، لازم است که تغییراتی در شیوه زندگی ما به وجود آید. به نظر دکتر زاهدی، ایجاد تغییرات اساسی و زیر بنایی در شیوه زندگی جامعه، بدون مشارکت فعال و آگاهانه تک تک افراد جامعه ممکن نیست. هر یک از ما لازم است با کسب آگاهی های لازم ابتدا در مورد لزوم تغییر رفتارهای موجود مجاب شویم و سپس این نگرش را به دیگران تسری دهیم تا در نهایت تغییرات مناسبی در وضع موجود پدید آید.
از نظر دار کسیس، موضوعات توسعه پایدار شامل موارد زیر است:

چاوش باشی(1389) پژوهشی در راستای تبیین مسئولیت اجتماعی سازمان و ارتباط آن با اخلاق مدیران می‌باشد. پس از ذکر سطوح رفتارهای اخلاقی و بررسی عوامل موثر بر رفتار اخلاقی و غیراخلاقی مدیران مواردی را جهت توسعه رفتار اخلاقی در سازمان توسط مدیران بیان می دارد:
1.استخدام و به کار گیری نیروی انسانی با استانداردهای اخلاقی 2.تعیین کدهای اخلاقی و قواعد تصمیم گیری 3.هدایت و رهبری غیرمستقیم به وسیله نمونه‌های خوب و شاخص 4.لحاظ نمودن اخلاقیات در ارزیابی‌های عملکرد 5.مهیا نمودن آموزش اخلاقیات 6.حمایت از افرادی که با دورراهی‌های اخلاقی مواجه می‌شوند.
ستوده‌نیا و جانی‌پور (1392) گزاره‌های اخلاقی سورة مبارکه اسراء را با روش تحلیل محتوا دردو بعد فردی و جمعی با چهار رکن اصول و مبانی نظری، الزامات، مقدمات و موانع، استخراج نموده‌اند که می‌توان کاربردهای مدیریتی از آنها استنباط نمود. از جمله اصول و مبانی اخلاق اجتماعی: رعایت اولویت در روابط اجتماعی (آیه 26)، احترام جان و مال عموم مردم و عموم مسلمانان (آیه 33)، توجه به بلوغ فکری در مسئله مالکیت، توجه به حقوق متولیان و سرپرستان (آیه 34)، صداقت مبنای اخلاق نیک (آیه 80).
الزامات اخلاق اجتماعی: تأکید بر احسان (آیه 7)، لزوم احترام به حقوق مردم (آیه 28)، لزوم آینده نگری (آیه 29)، لزوم وفای به عهد و پیمان (آیه 34)، خوشروفتاری موجب تألیف قلوب (آیه 53)، لزوم به کارگیری صحیح استعدادها و امکانات الهی (آیه 100). مقدمات اخلاق اجتماعی: تأکید بر عدالت (35)، نقش برنامه‌های اخلاقی در هدایت جامعه (آیه 79)، نقش راهنما و بصیرت در سعادت انسان (آیه 80). موانع اخلاق اجتماعی: تبذیر و اسراف (آیه 27)، نهی از افراط تفریط (آیه 29) پرهیز از تعصبات (آیه 31)، پرهیز از کم فروشی (آیه 35)، نهی از تکبر ورزیدن (37).
2-6-2- تحقیقات خارجی
ویلیام برنچ ( 2015 ) با موضوع آموزش ارزش های حرفه ای و پیشنهاداتی جهت ارائه مدل علمی و اخلاقی سازمان، به بررسی مؤلفه های تأثیرگذار در این زمینه پرداخت. هدف این تحقیق توصیف زیر بنای علمی و نظری برای آموزش ارزش های اخلاق حرفه ای و انسانی بود. این مقاله با روش ارائه مدل و بهره گیری از مدل 4 گانه و ترکیبی شکل گرفت. نتایج بیانگر این امر بود که با تکیه بر 4 روش یادگیری تجربی مهارت ها، اندیشه ی انتقادی فرایندگروهی حمایت کننده و وجود برنامه درسی می توان یک مدل صحیح و کاربردی برای پیاده سازی اخلاق حرفه ای در سازمان تدوین نمود. در بخش دیگر از نتایج تحقیق مؤلفه هویت حرفه ای به عنوان یک عامل کلیدی و بسیار تأثیر گذار در پیاده سازی ارزش های اخلاقی سازمان در نظر گرفته شد و در رتبه بعدی مؤلفه ی ایجاد برنامه ریزی درسی در سازمان بود که دومین مؤلفه تأثیر گذار شناخته شد.

گاندرسن و همکاران (2014) با انجام تحقیقی تحت عنوان تدوین چارچوب یکپارچه علمی و اخلاقیات حرفه ای در یک سازمان خاص به بررسی چالش ها و مؤلفه های تأثیر گذار پرداختند در این بین سیاست های اخلاقی در پیاده سازی اخلاق حرفه ای مد نظر واقع گردید تا اوضاع استراتژیک سازمان مربوط بهبود یابد. نتایج بیانگر این بود که مؤلفه هایی از قبیل الهام درونی، حس مسئولیت، صداقت و درستی در کارتأثیر به سزایی در ایجاد یکپارچگی علمی در اخلاق حرفه ای در سازمان دارد.کریگر و همکاران (2014) با انجام تحقیقی تحت عنوان اخلاق حرفه ای و شکل گیری هویت آن به بررسی مؤلفه های مؤثر در اخلاق حرفه ای سازمان پرداختند و با هدف معرفی مفاهیم توسعه یافته ی جدید از حرفه ای شدن افراد و ریشه های مؤثر اخلاقیات شروع به تحقیق نمودند. روش تحقیق حاضر مدل پله ای در نظر گرفته شد و با کد گذاری مؤلفه ها اقدام به اولویت بندی آنها در پیاده سازی اخلاق حرفه ای در سازمان بود. هدف کاربردی تحقیق توسعه اجتماعی و توسعه انفرادی در هویت حرفه ای و اخلاق حرفه ای سازمان مربوط بود.
رفیعی،علی احمدی وکرمانی(2013) یک مدل مدیریت جدید برای روابط متقابل مردم به عنوان بندگان خدا در میان خود و با خالق خود، برمبنای دعای جوشن کبیر ارائه کرده اند . روش شناسی پژوهش بر اساس تحلیل مفاهیم است. به این منظور محتویات این دعا از نظر کیفی تجزیه و تحلیل شده اند. نتایج به دست آمده پس از دسته بندی برای توسعه یک مدل اخلاق گرا که شامل ویژگی های اثر بخشی،عمل گرایی و حلم و فروتنی باشد مورد استفاده قرار گرفته است. بر اساس این مدل مدیریت اخلاقی با هفت ویژگی اصلی یعنی، دانش، توانایی، پشتکار، صداقت، برتری، تعادل و ثبات و مدیریت غیر ملموس مشخص شده است.
کاستل (2014)، آموزش اخلاق کسب و کار را در دانشگاهی در جمهوری چک، مورد بررسی قرار داده است. در این راستا موضوعات پایه نظیر تنوع فرهنگی، رویکرد‌های اخلاقی متنوع و الزامات اخلاقی که دارای تأثیر عمیق در تجارت بین المللی است، به بحث گذاشته می‌شود. در کلاس‌ها، مسائل اخلاقی مانند اخلاق در برابر منفعت، مفهوم مسئولیت‌پذیری و غیره، بر اساس چهارچوب حل مشکلات اخلاقی و موقعیت‌های مدل استفاده شده، حل می‌شوند. رشته BM به دانشجویان فرصتی را برای ترویج توانایی‌هایشان در خصوص تبادل اطلاعات و مکالمات با همکارانشان در کلاس ارائه می‌کند. در راستای بهبود مهارت‌های دانشجویان، مسائل غیر انسانی را با اصول اتخاذ تصمیم اخلاقی به جهانی درک کنند.
ساینر و ایرن (2013) در پژوهشی که در الگوی توصیفی طراحی شده است و از یافته‌های کیفی و کمی بهره می‌گیرد، به ارزیابی قوانین اخلاقی برای سازمان‌های مراقبت از سلامتی از دیدگاه مفهوم نوآوری پرداخته‌اند. در این بررسی، عقیده 96 نفر از کارکنان بیمارستان پژوهشی و آموزشی استانبول در رابطه با اخلاق و نوآوری پرسیده شد. 9 سؤال مربوط به اخلاق عمومی پرسیده شد نظیر اینکه چگونه آنها مشکل اخلاقی را حل می‌کنند؟ و 6 سؤال دیگر جهت بررسی اینکه چگونه قوانین اخلاقی ممکن است براساس عوامل تغییر کند پرسیده شد. سؤالات پس از تجزیه و تحلیل فراوان در یک فرم جمعیت شناختی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد که قوانین اخلاقی باید براساس تغییر در جامعه شامل قانونگذاری و دانش، توسعه یابد.
حیاتی و کانیاگو (2010)؛ در مطالعه ای تحت عنوان «اخلاق کار اسلامی: نقش انگیزش های ذاتی، رضایت شغلی، تعهد سازمانی و عملکرد شغلی» به بررسی تأثیر اخلاق کار اسلامی بر انگیزش ذاتی، رضایتمندی شغلی، تعهد سازمانی و عملکرد شغلی پرداخته اند. در این مطالعه از 149 کارمند در بخش بانکداری اسلامی در بندر لمپونگ در اندونزی استفاده شده است. پرسشنامه ای در میان تمامی 172 کارمند بانک های منتخب توزیع شد اما تنها 149 پرسشنامه برگشت داده شد. پاسخ ها با استفاده طیف 7 گزینه ای لیکرت مورد ارزیابی قرار گرفتند. اخلاق حرفه ای اسلامی IWE توسط ابزاری که علی (2001) توسعه داده مورد سنجش قرار گرفته شد(α=0.93). انگیزش درونی نیز با بهره گرفتن از ابزاری سنجیده شد که توسط وار^[128] و همکارانش (1979) توسعه دادند(α=0.80). رضایت شغلی نیز با پرسشنامه رضایت مینسوتا (MSQ) سازگار شد(α=0.95). تعهد سازمانی با بهره گرفتن از ابزار پرسشنامه تعهد سازمانی (OCQ) میر و آلن (1997) مورد سنجش قرار گرفت(α=0.93). عملکرد کارمندان نیز بر اسا س شاخص های وابستگی، خلاقیت، نوآوری، کیفیت کار و کمیت کار مورد سنجش قرار گرفت (α=0.95). نتایج تجربی نشان داد که اخلاق کار اسلامی تأثیر زیادتری بر انگیزش درونی و تعهد سازمانی نسبت به تأثیر آن بر رضایت شغلی و عملکرد شغلی دارد. علاوه بر این، نتایج تجربی بیان داشت که رضایتمندی شغلی و انگیزش ذاتی موجب اداره کردن روابط اخلاق کار بر تعهد سازمانی و عملکرد شغلی می شود.
عبادالهی و نجات (2010) به بررسی ارزش های اخلاق حرفه ای در ایران: «مطالعه موردی در خصوص مربیان ایرانی» پرداختند. در این مطالعه روش نظری تحقیق بر اساس نظریه ی وبر بوده است که روابط میان اخلاق کاری و ارزش های فردی را مورد بررسی قرار می دهد. جامعه آماری مورد پژوهش، معلمان رشت (شمال ایران) بوده اند. نتایج این تحقیق نشان داد که روابط معنی داری میان اخلاق کاری و ارزش های معلمان در حوزه ­های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی وجود دارد.
مطالعه ای تحت عنوان «مفهوم و ابعاد اخلاق حرفه­ای: اعتبارسنجی اولیه چندبعدی در جامعه ایرانی» از عبادالهی و اکبری نژاد (2011) مورد تحقیق قرار گرفت. در این مطالعه پیشینه اخلاق حرفه ای اسلامی با تدریس اسلامی مورد مقایسه قرار گرفت تا ساختار اخلاق حرفه ای در جامعه ایرانی به عنوان یک کشور اسلامی بررسی شود. نتایج مقایسه­ ای نشان دهنده ساختار هفت بعدی(قصد کار، قیمومیت، نوع کار، نتایج کار برای امت اسلامی، همکاری و همیاری، عدل و انصاف، کار به عنوان تنها منبع مالکیت) از اخلاق حرفه ای اسلامی (IWE) می باشد. این ساختار با گروه نمونه ای متشکل از 262 نفر مورد بررسی قرار گرفت و صحت اعتبار آن از طریق تحلیل عاملی ارزیابی شد. نتایج تحلیل نشان می دهد که بخش های IWE به جای هفت بعد، 6 بعد را به کار گرفته اند و این فاکتورهای 6 گانه، 59% از واریانس ها را در عمل توضیح داده اند. همچنین یافته های اصلی تحلیل نشان می دهد که مقدار IWE در ایران بیشتر از مقدار میانگین می باشد.
اولیور (2011)؛ در مطالعه ای تحت عنوان «رئالیسم انتقادی گراندد تئوری: یک رویکرد تازه برای تحقیقات اجتماعی» به بررسی عوامل بالقوه ای برای نظریه گراندد تئوری می پردازد تا برای به کارگیری از الگوهای واقعی انتقادی از آن استفاده شود. گراندد تئوری یکی از روش های پرکاربرد در علوم اجتماعی است.تطبیق این نظریه از طریق تحقیقات انتقادی و سازنده نشان می دهد که روش هایی که در خصوص روش شناسی تجربی یا مروری و متمرکز بر روش شناسی استقرایی است ممکن است به منظور تأمین نیازهای واقعی حل و فصل شوند. توجه به شواهد و مفاهیم عوامل انفرادی و ساختارهای اجتماعی، ساختار تئوری و پیروی از اهداف آزادی بخش عمل می تواند نتایج این تحقیق برای تحقیق کاری اجتماعی را مناسب سازد.
احمد (2011)؛ تحقیقی تحت عنوان «اخلاقیات کاری: نگرش اسلامی» را مورد مطالعه قرار دادند. در این مطالعه تلاش شده است تا تأثیر اخلاق کار اسلامی بر منابع انسانی سازمان اعم از آینده نگری مشکلات کاری، رضایت شغلی، جایگزینی شغلی، قصد ترک کار و تعهد سازمانی بررسی شود. همچنین به کشف پیشینه مربوط به اخلاقیات کار اسلامی می پردازد. داده های این مطالعه ازطریق پرسشنامه از 18 شعبه از 7 بانک در پاکستان که بانکداری اسلامی را به اجرا گذارده اند جمع آوری شد. در مجموع 150 کارمند مسلمان برای پاسخگویی انتخاب شدند که نرخ پاسخگویی بیش از 85% بود. مطالعات گذشته نشان می دهد که اخلاق کار اسلامی تأثیر بسزایی بر تعهد سازمانی، رضایت شغلی و میزان دستمزد دارد در حالیکه اخلاقیات کار حرفه ای هیچ رابطه معنی داری با از دست دادن شغل ندارد. نتایج مطالعات مختلف نشان داد که اخلاق کار اسلامی می تواند به ایجاد اخلاقیات بهتر در میان کارمندان کمک کند. به طوریکه می تواند منجر به نتایج بهتری در میزان رضایت کارکنان شود. علاوه بر این اتخاذ اخلاقیات کاری موجب بهبود تعهد سازمانی و سطح انگیزش می شود و از اینرو موجب کاهش تمایل کارمندان به ترک سازمان می شود.
ماری و همکاران (2012)؛ «تأثیر اخلاقیات کار اسلامی بر رضایتمندی شغلی و تعهد سازمانی : مطالعه ای از بخش کشاورزی پاکستان» را موضوع مطالعه خود قرار دادند. در این مطالعه عنوان شد که سازمان های حرفه ای سخت در تلاشند تا آیین های اخلاقی را برای کمک به فهم و مدیریت مسئولیت های اخلاقی کارکنانشان ایجاد نمایند. اسلام، اخلاقیات را به عنوان یک عامل ضروری در نظر می گیرد و این موضوع، معتبر، پایدار، جامع و از لحاظ تاریخی در ساختار جوامع بزرگ به اثبات رسیده است. در این مطالعه از روش نمونه برداری تصادفی برای نمونه گیری استفاده شده است. نمونه ها شامل 397 شرکت کننده از 25 سازمان بخش امور کشاورزی پاکستان می باشند. ابزار گردآوری اطلاعات در این تحقیق نیز فرم کوتاه شده پرسشنامه Ali(1992) بود که از طیف 5 گزینه ای لیکرت برای ارزیابی پاسخ ها استفاده شده بود (α=0.79). رضایت شغلی با استفاده مقیاس 5 گزینه ای Dubinsky & Harley (1986) مورد سنجش قرار گرفت(α=0.81). تعهد سازمانی نیز با بهره گرفتن از فرم سازگار شده Bozeman & Perrewe (2001) سنجیده شد(α=0.72) . آزمایشات تجربی نشان می دهد که اخلاق کار اسلامی تأثیر مثبتی بر رضایتمندی شغلی و تعهد سازمانی دارد. نتایج همچنین نشان داد که رابطه­ مثبت معنی داری(60%) بین رضایتمندی شغلی و تعهد سازمانی وجود دارد(P<0.01). در نهایت مفاهیم ضمنی و محدودیت­های تحقیقاتی و پیشنهاداتی جهت مطالعات آتی ارائه شده است.
تروینو و همکاران (2014) مطالعه­ ای در باب رفتارهای قانونی بر اساس گراندد تئوری داشتند. در این مطالعه عنوان شد سازمان هایی که در خصوص رسوایی های اخلاقی مسئول هستند با ایجاد مأمور حراست اخلاق به اخلاقیات کارکنان و رفتارهای قانونی کمک می کند. زیرا کارمأمور حراست اخلاق برای اخلاقیات رفتاری در سازمان ها بسیار اساسی است و اطلاعات کمی در این خصوص وجود دارد. از اینرو در این مطالعه از گراندد تئوری استفاده شد.
عبدی و همکاران (2014)؛ طی مطالعه ای به بررسی تأثیر اخلاق کاری اسلامی بر عملکرد شغلی و تعهد سازمانی پرداختند. این مطالعه تمایل به کشف نگرش های یک سازمان اسلامی در خصوص تأثیر اخلاق کاری اسلامی بر عملکرد شغلی و تعهد سازمانی داشته است. در این مطالعه روش نمونه برداری تصادفی به کار رفته و پرسش نامه میان 40 کارمند توزیع شد. بخش اول پرسشنامه به مشخصات دموگرافیک افراد و بخش دوم آن سطح پاسخ دهی افراد از میزان موافقت و مخالفتشان با سوالات را مورد سنجش قرار می داد. تحلیل داده ها توسط نرم افزار SPSS انجام شد. نتایج تحلیل رگرسیون، عملکرد شغلی را به طور قابل توجهی همراه با اخلاق کار اسلامی نشان داد. اما از سوی دیگر تعهد سازمانی به طور قابل توجهی در ارتباط با اخلاق کار اسلامی نبود.
باند (2009) در تحقیقی تحت عنوان «اخلاق حرفه ای و مسئولیت های اجتماعی سازمان ها» که در ارتباط با مسائل اخلاقی مهندسان و مسئولیت های اجتماعی شرکت، در قبال کارکنان و عموم افراد می باشد، توصیه می شود که اشخاص حرفه­ای از تسهیم اطلاعات در شرکت اطمینان حاصل نمایند تا اینکه خطرات موجود در یک شرکت کاهش یابد و مزایایی را برای همه به ارمغان آورد.مهندسان حرفه ای بایستی وظیفه شان را تحت این موارد که ” آیا هشدار دهند یا خیر؟ چه وقت؟ به چه کسی و چگونه هشدار دهند؟” انجام دهند. این امر عمدتاً در صنایع ساختاری موجود می باشد اما در صنایع فرایندی (جریانی) مشکل دیگری نیز وجود دارد، نگرانی های اصلی مهندسان این است که چه زمانی یک پروژه را طرح ریزی کند، چه زمانی ارزیابی ریسک را انجام دهد و چه موقع مطالعه ی مخاطره را تحقق بخشند. این مهندسان نیاز به آگاهی یافتن از حوادثی دارند که در شرکت خودشان یا در دیگر شرکت­ها رخ داده اند گرچه که آن ها ندانند چه کسی مسبب آن رخداد بوده است. آن ها نیاز دارند که از مسائلشان آگاهی یابند تا از تکرار حوادث جلوگیری به عمل آورند. در پایان این تحقیق چنین نتیجه گرفته شد که هر شرکتی که فعالیتی را تقبل می­ کند بایستی مسئولیت آن عملیات را بر گردن گیرد و آن را تضمین کند و در صورت بروز حادثه­ای برای هر شخصی بایستی فوراً خسارت او را پرداخت نماید. چنین سیستمی در استرالیا تحت قانون 1951 غرامت کارکنان –ماده 31 می باشد .
کلیموا و همکاران(2013) در تحقیقی تحت عنوان «ابداعات در سومین سال تحصیل دانشگاهی و کدهای اخلاق حرفه ای» به ارائه عقاید دانشجویان در خصوص ابداعات و نوآوری­های تحصیلی در رابطه با کامپیوتری کردن و ایجاد ساختار جدید از کدهای اخلاق حرفه­ای و روش­های اجرا و به کارگیری آن پرداختند. این نگرش­ها از تحلیل مقالات دانشجویان درخصوص این مسئله به دست آمده است. تلاش برای علاقه مند ساختن و اجازه گرفتن از دانشجو در خصوص منتشرکردن مقاله ها، عکس ها و ویدئوهایش برخی از موارداخلاق حرفه­ای اساتید در ارتباط با کامپیوترسازی حق التدریس می باشد.
یلدیز و همکاران (2013) درمطالعه ای تحت عنوان «کدهای دانشگاهی درک اخلاق» تمایل داشته اند تا به شناسایی کدهای اخلاقی افراد تحصیل کرده در نقش دانشجو و استاد بپردازد. فقدان کدهای اخلاقی دانشگاهی ترکیه­ای در این مطالعه وجود دارد. بنابراین نمونه­های تحقیق شامل 100 فرد تحصیل کرده در دانشگاه های دولتی و آزاد در استانبول می­باشد. جهت اجرای این تحقیق پرسشنامه ای میان افراد تحصیل کرده (نمونه آماری) توزیع شد و داده های حاصل از آن توسط نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. برای شناسایی رفتارهایی که اغلب افراد تحصیل کرده با آن موافق بودند یاکاملاً با آن مخالف بودند بر اساس روش گانو و همکارانش به شرح زیر عمل شد: میانگین 2 یا عدد زیر آن و درصد فراوانی 75% از نرخ قضاوت های یک رفتار با یکدیگر ترکیب شد. به صورتی که (2) غیر قابل قبول یا (خیلی غیر قابل قبول) بود. گئو و همکارانش (2008) و سیرجی و همکارانش در سال 2005 و 2006 مقدار انحراف معیار را اضافه کردند تا یک انحراف معیار کمتر از 0/ 1 به دست آورند. بدین منظور که از رفتارهای غیر قابل قبول که به عنوان هایپر نورم (بیش از حد نرمال) در میان پاسخ دهندگان توافق شده است، اطمینان حاصل نمایند. انحراف معیار کمتر از 00/1 به عنوان یک ضابطه­ی محافظه کارانه در نظر گرفته می شود. بر اساس نظر یان هاردستی و بیردن (2004)، وجود روش های تکمیلی برای رسیدن به آیتم هایی می باشد که توسط درصد مشخصی از داوران به عنوان رفتارهای کاملاً غیر اخلاقانه انتخاب می شوند. در این مطالعه، نمره­ی 2 نشان دهنده(غیر قابل قبول بودن) و 1 (خیلی غیر قابل قبول) در مقیاس متغیر 5 (خیلی قابل قبول) تا 1 (خیلی غیر قابل قبول) بودند. بنابراین آیتم ها بایستی حداقل 78.8 % از ارقام داوران را حفظ کنند. علاوه بر این با به کارگیری آزمون آماری سطح اهمیت فرضیه از طریق نمونه­ آزمون تی (T- Test) بررسی شد. بر اساس یافته­ ها، رفتارهای ناشایست دانشجویان به عنوان رفتارهای غیر اخلاقی توسط 100% تحصیل کردگان پذیرفته می­ شود. منطقی است که چنین یافته­ای حاصل شود. زیرا هیچ تاب تحملی برای چنین رفتارهایی در فرهنگ ترکیه وجود ندارد. رفتارهای غیر اخلاقی به صورت نامنظم دانشجویان را درجه­بندی می­ کند. هم چنین این نتایج حاصل شد که اساتید به توضیح این که به چه دلایلی یک دانشجو یک رتبه­ی خاص را برای رفتارهای غیر اخلاقی گرفته است، توجهی ندارند. این نگرش ممکن است متعلق به فرهنگ اصول اجتماعی ترکیه باشد بر اساس ابعاد فرهنگ ملی در فرهنگ ترکیه، روابط بر اساس یک پایه­ اخلاق می باشد و این امر همیشه بر انجام وظایف اولویت دارد. این نتایج شبیه به نتایج تحقیقات سایر افراد بود. به علاوه بر این یک توقع منطقی در رابطه با تبعیض بر اساس جنسیت، مذهب، تفاوت های قومی و نژادی، ملیتی و غیره وجود دارد. که توسط افراد تحصیل کرده ترکیه به عنوان رفتارهای غیر اخلاقی در نظر گرفته می­ شود زیراترکیه مخصوصاً استانبول یک شهر چند فرهنگی و بین المللی بوده و دارای فرهنگ چند ملیتی است. به همین دلیل، این امر باعث می شود که افراد تحصیل کرده تحمل این گوناگونی ها را داشته باشند.
کپتن (2008)، در پژوهش برنامه های اخلاق و فرهنگ اخلاقی: گام بعدی در شناخت رابطه چند وجهی آنها، بیان می دارد یکی از مأموریت های اصلی برنامه اخلاق، تقویت فرهنگ اخلاقی یک سازمان است تحقیقات تجربی معمولاً با یکی از این مفاهیم به عنوان یک ساختار تک بعدی سر و کار دارند. این مقاله نشان می دهد که با تصور کردن هر دو ساختار به عنوان یک ساختار چند وجهی، درک عمیق تری از رابطه بن دو مفهوم می تواند به دست آورد. برای بررسی رابطه بین برنامه ای اخلاق و فرهنگ اخلاقی یک بررسی بر روی 4056 نفر از نیروی کار آمریکایی، انجام شد. نتایج نشان می دهد که رابطه بین اجزای یک برنامه اخلاق و ابعاد فرهنگ اخلاقی از نظر قدرت، ماهیت و اهمیت متفاوت است. استدلال ها برای تحقیق و تجربه مورد بحث قرار گرفته است.
2-7- جمع بندی و چهارچوب نظری تحقیق
در تحقیقات علمی، بررسی پیشینه اگر به درستی انجام پذیرد، به تعریف وتحدید مسئله، مشخص شدن جایگاه تحقیق در چهارچوب تحقیقات قبلی و قرار دادن یافته های تحقیق و چهار چوب مطالعات قبلی، اجتناب از دوباره کاری و انتخاب روشها و ابزار اندازه گیری دقیق تر کمک می کند (سرمد وهمکاران،1385).
بررسی پیشینه تحقیق نشان داد که می توان پژوهشهای مرتبط با موضوع را درحیطه های زیر طبقه بندی کلی نمود :
ارزیابی وسنجش رابطه اخلاق حرفه ای و مواردی همچون رضایت شغلی، تعهد سازمانی، بهروری کارکنان و عملکرد شغلی
ارزیابی اخلاق حرفه ای و بررسی و مقایسه وضعیت موجود و مطلوب استانداردهای اخلاق حرفه ای در آموزشهای دانشگاهی و سایر سازمانها
شناسایی نشانگرهای اخلاقی مدیران و کدهای اخلاقی در دانشگاه وسایر سازمانها
بررسی برنامه های اخلاقی و پیاده سازی اخلاق حرفه ای در سازمان
احصاء گزاره های اخلاقی با توجه به آیات وروایات اسلامی
تاثیر آموزش بر پایبندی به استاندارد های اخلاق حرفه ای و آموزشی اخلاق کسب وکار
وجه مشترک این پژ وهشها،اذعان به نقش مثبت وسازنده مدیران برای ایجاد یک فرهنگ اخلاقی در سازمان می باشد واین مهم میسر نمی شود مگر با برداشتن گامهایی اساسی که در این ارتباط قرا ملکی (1388)،ترویج اثر بخش اخلاق را در گرو سه گام عمده می داند.:

1. 1. دانش اخلاق حرفه‌ای

1. 1. گرایش درونی وخود انگیختگی سازمان،مدیران ومنابع انسانی آن نسبت به تحقق اخلاق وارزش‌های اخلاقی درسازمان

1. 1. مهارت عملی تخلق سازمان به اصول اخلاقی

انجمن ملی مدیران مدارس آمریکا نیز استانداردهایی را برای مدیران مدارس تدوین نموده است که استانداردپنجم آن به مسائل اخلاقی مربوط می‌شود مبنی بر اینکه مدیرمدرسه رهبری آموزشی است که موفقیت همه دانش آموزان را به شیوه‌ای اخلاقی بهبود می‌‌بخشد. درذیل این استاندارد به سه حیطه دانش(درک چهارچوب‌ها و چشم‌اندازهای اخلاقی گوناگون دررابطه با اخلاقیات وضوابط اخلاق حرفه‌ای و…)،گرایش‌ها(اعتقادوتعهدبه ارزش‌هایی همچون صرف‌نظرکردن ازعلائق خود درجهت صلاح مدرسه، لحاظ کردن اصول اخلاقی درفرایندتصمیم‌گیری و …)وعملکردها(پذیرفتن مسئولیت فعالیت‌های مدرسه،استفاده ازنفوذ برای پیشبرد برنامه آموزشی ونه منافع فردی،رفتار با افراد به صورت بی‌طرفانه و منصفانه و با احترام و …)پرداخته است(دیپااولا-هوی^[129]،2008). براساس هدف این پژوهش که طراحی الگوی اخلاق حرفه‌ای برای مدیران آموزشی است که مولفه‌های آن ازتعالیم اسلامی‌ اتخاذ شده ومنطبق با اقتضائات بومی‌ باشدوبا استفاده ازچهارچوب فوق به دنبال عوامل موثر دردستیابی مدیران به اخلاق حرفه‌ای درسه حیطه دانش،گرایش ورفتاراخلاق حرفه‌ای می‌ باشیم.
فصل سوم: روش شناسی پژوهش
صاحب نظران روش تحقیق در یک دسته بندی کلی تحقیق را به دو گروه کمی و کیفی تقسیم کرده اند. روش­ کیفی به دنبال نقد پارادایم­های عینی­گرا (اثباتی و پسا اثباتی) به ویژه از دهه 1970 گسترش یافت و از نظر فلسفی و فکری بر رویکردهای ذهن­گرا، نسبی­گرا و معنا­گرا استوار است. پژوهشگران کیفی موردها را در بافت خودشان مورد بحث قرار می­ دهند و نظریه ­هایی را بر پایه داده ­ها بیان می­ کنند (بازرگان، 1380). زمانی که تحقیق کیفی به طور کافی و مناسب مسئله را مورد کاوش و بررسی قرار می دهد یک مشکل وجود دارد و آن این است که آیا این کاوش ها و بررسی ها کافی است و برای شناخت بهتر و بیشتر مسئله تحقیق مؤلفه کمی نیز نیاز است یا خیر. اغلب در موقعیت هایی این اتفاق رخ می دهد که تحقیق کیفی می تواند در ابتدا بهترین متغیرها، سازه ها طبقه بندی ها و نظریه ها را برای آزمون شناسایی و کاوش کند و همچنین به شناسایی و تعیین عوامل و مقیاس ها به منظور توسعه ابزارهای کمی کمک کند. در این صورت روش های تحقیق آمیخته برای این نوع مسائل روش خوبی به شمار می رود. با مطالعه کیفی مقوله های مهم مورد شناسایی قرار می گیرند، زیرا برای یک پدیده خاص علل چندگانه وجود دارد و با مطالعه کیفی می توان این علل را شناسایی کرد. در مرحله دوم و با بهره گرفتن از روش کمی می توان مقوله های مهم به دست آمده را مورد سنجش قرار داد (دلاور و کوشکی، 1392).
3-1- مراحل انجام تحقیق
پژوهش حاضر در طي سه مرحله­ اساسی به شرح شکل(3-1) انجام شده است. همان طور که در شکل 3-1 ملاحظه مي­شود در مرحله اول یا مرحله “شناخت و تبيين طرح تحقيق"، تهيه طرح تحقيق، مطالعه مقدماتي مباني نظري مرتبط با تحقيق در حوزه هاي اخلاق حرفه ای و همچنين مفاهيم اصلي اخلاق، اخلاق اسلامی و اخلاق حرفه ای و همچنین اخلاق حرفه ای با رویکرد اسلامی مورد بررسي قرار گرفت. در اين بخش مفاهیم و مقوله هايي که مي توانست با اخلاق حرفه ای و همچنین رویکرد اسلامی به اخلاق حرفه ای مرتبط شود مورد مطالعه قرار گرفت. در این مرحله ادبیات پژوهشی داخلی و خارجی نیز مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله دوم یعنی مرحله شناسایی مولفه ها و طراحي الگو (تحقيق کيفي) با توجه به يافته­هاي مرحله اول تحقيق، در ابتداي امر سوالات مصاحبه­ ها تدوين شد. مصاحبه هاي عميق با خبرگان نظام آموزشی كه داراي اندیشه و اطلاعات در حوزه اخلاق حرفه ای بودند صورت گرفت. انتخاب نمونه ها در این بخش تا مرحله اشباع نظری پیش رفت. در ادامه تحلیل داده های کیفی به روش کدگذاری باز، کدگذاری محوری وکدگذاری گزینشی و انتخاب و تعیین مقوله هسته محوری صورت گرفت. در پایان این مرحله استخراج مدل مفهومی یعنی الگوی استخراجی از روش تئوری داده بنیاد تدوین شد.
انجام مصاحبه، گردآوری داده های کیفی، جمع بندی نهایی داده ها
شناسایی جامعه هدف، نمونه و نحوه نمونه گیری
(انتخاب هدفمند از اطلاع رسانان کلیدی/ رسیدن به اشباع نظری )
کدگذاری باز،
تولید مفاهیم اولیه
تولید مقوله های عمده
کدگذاری محوری

نوع داستان: اخلاقی و واقعی.
شخصیّت‌ها:
ـ اصلی: بقراط حکیم و وزیر.
ـ فرعی: پادشاه، طبیبان، فرستاده‌ی پادشاه.
الگوی داستان: واقعی.
عناصر محیطی: زندگی در غار به صورت تنهایی.
پیام داستان: هر کس قناعت داشته باشد و از حرص و طمع خودداری کند، نباید بندگی پادشاهان را انجام دهد.
پی‌رنگ: ماجرای بقراط حکیم که از خلق و پادشاه، گوشه‌گیری اختیار کرده بود. وقتی پادشاه بیمار شد، جهت طبابت شاه نیامد و در جواب وزیر که از روی طعن به او گفت: اگر خدمت پادشاه می‌کردی، لباس تو از گیاه نبود، گفت: اگر تو گیاه می‌خوردی، خدمت سلطان نمی‌کردی!
حوادث اصلی: بیماری پادشاه و عاجز شدن طبیبان در درمان او، درخواست از بقراط حکیم برای معالجه‌ی پادشاه و نیامدن او.

حوادث فرعی: گوشه‌گیری بقراط در غار و دوری از پادشاه و مردم، سفارش بقراط به وزیر جهت داشتن قناعت و دوری از حرص و طمع.
زمان داستان: ـــــ .
گفتگوی داستان: بین وزیر و بقراط.
۵-۲-۱-۳٫ ذلّ معصیت و عزّ بندگی:
وقتی یعقوب لیث بیمار شد و همه‌ی طبیبان او را جواب کردند، از بزرگان خواستند تا برای او طلب شفا کنند. فردی را فرستادند و از سهل عبدالله تستری خواستند تا برای شفای او دعا کند. سهل دعا کرد، گفت: خدایا ذلّت گناهان او را به او نشان دادی، عزّت بندگی من را به من نشان بده. فوراً یعقوب شفا پیدا کرد و دستور داد تا مال زیادی برای سهل ببرند، امّا او به آن‌ها توجّهی نکرد و گفت: ما این عزّت را به‌خاطر بی‌توجّهی به مال دنیا به دست آورده‌ایم، اگر به مال دنیا توجّه داشتیم، دعای ما مستجاب نمی‌شد.
نوع داستان: واقعی.
شخصیّت‌ها:
ـ اصلی: عبدالله تستری و یعقوب لیث.
ـ فرعی: طبیبان و بزرگان، فردی از درباریان.
الگوی داستان: واقعی.
عناصر محیطی: ـــــ .
پیام داستان: خودداری از حرص و طمع نسبت به مال دنیا.
پی‌رنگ: بیماری یعقوب لیث و عاجز شدن طبیبان از درمان او باعث شد تا برای شفای او به نزد عبدالله تستری بیایند. عبدالله با این عبارت که: خدایا عزّت بندگیم را به من نشان بده، برایش دعا کرد و یعقوب شفا یافت. هدایایی برای او فرستادند، امّا عبدالله قبول نکرد و گفت: من همه‌ی عزّتم را به خاطر بی‌توجّهی به مال دنیا به دست آورده‌ام.
حوادث اصلی: بیماری یعقوب لیث و عاجز شدن طبیبان از درمان او، دعا کردن عبدالله تستری و شفا یافتن یعقوب، دادن مال زیاد به عبدالله و نگرفتن آن‌ها.
حوادث فرعی: درخواست دعا از بزرگان برای شفای یعقوب.
زمان داستان: دوران حکومت یعقوب لیث.
گفتگوی داستان: بین بزرگان و درباریان، بین فردی از درباریان و عبدالله تستری.
۵-۲-۲٫ مکر و حیله
در کتاب گزیده‌ی جوامع‌الحکایات، حدود چهارده حکایت به این موضوع اختصاص یافته، که در این فصل، به بررسی ساختار و عناصر دو حکایت از آن‌ها پرداخته می‌شود.
۵-۲-۲-۱٫ موش و مار غاصب:
ماری بر دیواری می‌رفت، ناگهان خانه‌ی موشی را دید که سوراخ آن در باغ پادشاه راه داشت. مار از آن خانه خوشش آمد. منتظر شد و موش که از خانه بیرون آمد، در سوراخ رفت و ساکن شد. موش که دشمن قوی را در خانه‌ی خود دید، دلتنگ شد. چون امکان مقابله را نداشت، ناچار نزد بزرگ موش‌ها رفت و حکایت را به او گفت. بزرگ موش‌ها گفت: تو نمی‌دانی که هر کس در درون حصار جای داشته باشد، نباید پا را از آنجا بیرون بگذارد؟ بهتر بود که از خانه بیرون نمی‌رفتی! و اکنون که خانه به دست دشمن افتاده، چاره‌ای نیست که خانه‌ی دیگری بسازی. موش گفت: من به زیرکی تو بیش از این اعتقاد داشتم و اکنون که از تو ناامید شدم، هرگز به این خواری تن ندهم. و با حیله مار را بیرون می‌کنم. پس منتظر شد تا مار از سوراخ بیرون آمد و در باغ پادشاه رفت. موش نیز به باغ آمد و باغبان را کنار حوض در حال خواب دید. بالای شکم باغبان پرید و او را بیدار کرد. باغبان به تعقیب موش می‌رفت و موش به طرف مار می‌دوید. وقتی به مار نزدیک شد، از چشم آن‌ها دور شد. باغبان نیز وقتی مار را دید، بیلی بر سر او‌‌ زد و مار را کشت. فایده‌ی حکایت این است که تا وقتی می‌توانیم با چاره‌سازی کارها را انجام دهیم، احتیاجی به لشکر و هزینه نیست و دشمن را به وسیله‌ی دشمن می‌توان سرکوب کرد. دوستان را نباید به زحمت انداخت.