۵-۱- نتیجه گیری
چاپ سنگی در ایران، پس از چاپ حروفی (سربی) رایج شد؛ به عکس شماری از کشورهای دیگر، و چند دهه رقیب خود را از میدان به در برد. سهولت ابزاری، سادگی فن آورانه، ارزانی، قابلیت آموزشی سریع، امکان استفاده از خط نستعلیق و دیگر انواع خط پسند طبع ایرانی، امکان تصویرپردازی، حاشیه سازی و کاربرد هنرهای صفحه آرایی در چاپ سنگی، از مزیتهای آن بود. اکنون، در زمان ما، که چاپهای سنگی هنری با استقبال بسیار روبه رو شده و بهره­مندی از فن­آوری های جدید و مواد و مصالح چاپی مناسب تر، کیفیت ها و زیبایی های چاپ را ارتقا داده است، و حتی آموزش چاپ سنگی در برنامه درسی شماری از دانشگاه های معتبر و مراکز مشهور آموزش چاپ قرار گرفته است، معلوم می شود که گسیختن رشته سنت چاپ سنگی در ایران و از یاد بردن فن ها، صناعت ها، هنرها، و تجربه های بومی شده آنها چه زیان سنگین و جبرا ن ناپذیری از جنبه های فرهنگی، هنری، اقتصادی و جز آن بوده است.
از آنجایی­که منابع چاپ سنگی حاصل دوره انتقال از دوران منابع خطی به دوران منابع چاپی هستند، با منابع خطی اشتراکات بسیار زیادی دارند و دارای ارزش تاریخی و فرهنگی بالایی می باشند. بر اساس شواهد و قرائن  آستان قدس رضوی دارای منابع مهمی از کتابهای درسی چاپ سنگی دوره قاجار می باشد. این منابع دارای ارزش تاریخی و فرهنگی می باشند. از آنجا که با ورود صنعت چاپ به ایران به جهت سهولت و سرعت کتب چاپ سنگی جایگزین نسخه های خطی شدند و شروع این نهضت چاپ و انتشار کتاب تقریبا مقارن شد با تاسیس مراکز آکادمی علمی در کشور همانند مدرسه دارالفنون بنابراین کتب درسی در میان کتب چاپ سنگی جایگاه خاصی دارند و بررسی آنها جنبه های ناشناخته ای از فعالیت های علمی و آموزسی را روشن می کند وبه همین جهت بررسی کتب درسی چاپ سنگی از اهمی خاصی برخوردار است. و از آنجایی که تاکنون پژوهشی با این سبک در مورد بررسی نسخه های چاپ سنگی کتب درسی دوره قاجار موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی انجام نشده است تحقیق حاضر می تواند بسیار ارزشمند باشد. زیرا اطلاعات جدیدی درباره هریک از جنبه های کتابشناسی و نسخه شناسی مورد نظر پژوهش بدست آمد.

نتایج این پژوهش نشان داد که در مجموع ۵۷ کتاب درسی دارالفنون در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد که می تواند نشانگر اهمیت کتب موجود در این مکان مقدس و همچنین نشان دهنده تاریخچه صنعت چاپ سنگی و چاپ کتب درسی در دوره قاجار باشد.
بررسی نحوه پراکندگی موضوعی کتب درسی چاپ سنگی دارالفنون در کتابخانه آستان قدس رضوی نشان داد ۲۴.۶ درصد مربوط به ادبیات فارسی (بیشترین)، ۱.۷ درصد نیز مربوط به هنر (کمترین) و بقیه مربوط به جغرافیا، طب، طبیعیات، ادبیات فارسی، زبان خارجی و هنر بودند.
نتایج این پژوهش نشان داد که بیشترین درصد کتابها چاپ مطبعه مدرسه دارالفنون بود. همچنین تعدادی نیز چاپ شرکت مطبوعات، دارالطباعه مخصوص دولتی و دارالخلافه تهران بود که مطبعه های دولتی بودند. و بقیه چاپ مطبعه های شخصی مانند دارالطباعه استاد خداداد، کارخانه آقا میرزا علی اصغر، مطبعه میرزا شیخ حیدرعلی طبیب، مطبعه میرزا حبیب الله بالمدچی، مطبعه اقبال، دارالطباعه رضا قلی هدایت، کتابخانه شرکت اسلامیه، مطبعه اتحاد، کتابخانه سعادت و مطبعه علمی بود که همه در تهران بودند و تنها مطبعه مظفری در بمبئی هند قرار داشت.
بررسی دوره های تاریخی چاپ کتب درسی چاپ سنگی دارالفنون در کتابخانه آستان قدس رضوی نشان داد که نزدیک به ۱۵ درصد کتابها در قرن سیزدهم و هستاد درصد آنها نیز در قرن چهاردهم چاپ شده بودند. و نیز بیشترین درصد کتابها چاپ دهه ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۹ بود.
نتایج این پژوهش نشان داد که نسخه های چاپ سنگی کتب درسی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد که می تواند نشان دهنده تاریخچه صنعت چاپ سنگی در ایران باشد. همچنین از لحاظ هنری، تاریخی، علمی، فرهنگی و غیره مفید باشد.
همچنین این منابع از لحاظ هنری، تاریخی، علمی، فرهنگی و سایر جنبه‌های دیگر قابل بررسی بیشتر هستند.
۵-۲- یافته ها
نتایج نشان داد در مجموع ۵۷ کتاب درسی دارالفنون در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
نتایج نشان داد نحوه پراکندگی موضوعی کتب درسی چاپ سنگی دارالفنون در کتابخانه آستان قدس رضوی به این ترتیب است: ۲۲.۸ درصد کتابها مربوط به حساب و ریاضی، ۱۵.۸ درصد مربوط به تاریخ و جغرافیا، ۸.۸ درصد مربوط به طب، ۱۲.۳ درصد مربوط به طبیعیات، ۲۴.۶ درصد مربوط به ادبیات فارسی، ۱۴ درصد مربوط به زبان خارجی و ۱.۷ درصد نیز مربوط به هنر بودند.
نتایج نشان داد نحوه توزیع دوره های تاریخی چاپ کتب درسی چاپ سنگی دارالفنون در کتابخانه آستان قدس رضوی به این ترتیب است: ۱.۷ درصد کتابها در دهه ۱۲۶۰، ۷ درصد در دهه ۱۲۷۰، ۷ درصد در دهه ۱۲۹۰، ۱۵.۸ درصد در دهه ۱۳۰۰، ۲۱ درصد در دهه ۱۳۱۰، ۱۴ درصد در دهه ۱۳۲۰، ۷ درصد در دهه ۱۳۳۰ ، ۱۹.۳ درصد در دهه ۱۳۴۰ و ۱.۷ درصد نیز در دهه ۱۳۵۰ چاپ شده بودند. تاریخ چاپ ۵.۲ درصد کتابها نیز مشخص نبود. بیشترین درصد کتابها چاپ دهه ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۹ بود. همچنین ۱۵.۸ کتابها در قرن سیزدهم و ۷۹ درصد نیز در قرن چهاردهم چاپ شده بودند.
نتایج نشان داد نحوه پراکندگی مطبعه هایی که کتب درسی چاپ سنگی دارالفنون را چاپ و منتشر کرده اند به این ترتیب است: ۱.۷ درصد کتابها چاپ شرکت مطبوعات، ۳.۵ درصد چاپ دارالطباعه میرمحمد باقر، ۵.۲ درصد چاپ دارالطباعه مخصوص دولتی، ۱۵.۸ درصد چاپ مطبعه مدرسه دارالفنون، ۱.۷ درصد چاپ دارالخلافه تهران، ۳.۵ درصد چاپ دارالطباعه استاد خداداد، ۳.۵ درصد چاپ کارخانه آقا میرزا علی اصغر، ۱.۷ درصد چاپ میرزا شیخ حیدرعلی طبیب (حجره آقا محمدکریم) ، ۱.۷ درصد چاپ مطبعه تهران (مطبعه میرزا حبیب الله بالمدچی)، ۱.۷ درصد چاپ مطبعه اقبال و مطبعه علمی، ۳.۵ درصد چاپ دارالطباعه رضا قلی هدایت، ۱.۷ درصد چاپ کتابخانه شرکت اسلامیه، ۱.۷ درصد چاپ مطبعه اتحاد، ۳.۵ درصد چاپ مطبعه مظفری بمبئی، ۱.۷ درصد چاپ کتابخانه سعادت، ۵.۲ درصد چاپ مطبعه علمی کتابخانه علمیه، ۳.۵ درصد چاپ مطبعه اسلامیه، ۳.۵ درصد چاپ مطبعه شجاعی، ۳.۵ درصد چاپ مطبعه آستان قدس مشهد، ۱.۷ درصد چاپ مطبعه محمدیه، ۱.۷ درصد چاپ دارالطباعه فرهنگ و، ۱.۷ درصد چاپ مطبعه معرفت بود. همچنین چاپخانه ۲.۸ درصد کتابها نیز نامشخص بود. بیشترین درصد کتابها چاپ مطبعه مدرسه دارالفنون بود.
۵-۳- پیشنهادات
۱- پیشنهاد می شود این کتب از لحاظ هنری، تاریخی، علمی، فرهنگی و سایر جنبه‌های دیگر بررسی گردند.
۲- پیشنهاد می شود محتوای هرکدام از این کتب درسی با محتوای کتب درسی رایج در زمان حاضر مقایسه و تطبیق شود.
۳- کتابهای چاپ سنگی دارالفنون در بقیه کتابخانه های بزرگ کشور مورد بررسی قرار گیرد و نتایج آن با نتایج بدست آمده در این تحقیق مقایسه شود.
منابع و ماخذ
آذرنگ، عبدالحسین (۱۳۸۱ الف): مدخل چاپ و چاپخانه در دانشنامه جهان اسلام. صنعت چاپ، ۲۳۴ (اردیبهشت)، ۶۲- ۶۵.
آذرنگ، عبد‌ الحسین (۱۳۸۱ ب): دوره‌های‌ اصلی‌ و فرعی چاپ، صنعت چاپ، ۲۳۵، خرداد ، صص ۶۹-۶۶.
آراسته، منوچهر، فتاحی، رحمت اله، آزاد، اسداله (۱۳۹۰): پژوهشی پیرامون الگوی مناسب برای ذخیره و سازماندهی اطلاعات کتابشناختی و نسخه شناختی کتابهای چاپ سنگی، کتابداری و اطلاع رسانی، دوره ۱۴ , شماره ۲ (مسلسل ۵۴)، تابستان, ۲۱۷- ۱۹۳.
استیپچویچ‌، الکساندر (۱۹۹۳): تاریخ‌ الکتاب‌، ترجمه محمد م‌. ارناؤوط‌، کویت.
افضل طوسی، عفت السادات, محمدخانی، الهام (۱۳۸۹): ویژگی های بصری روزنامه های دوره قاجار در گذار از چاپ سنگی به چاپ سربی، گنجینه اسناد، دوره ۲۰ , شماره ۲ (پیاپی ۷۸)، تابستان، ص ۷۲ - ۸۷ .
امیری، اکرم؛ شعبانی، احمد؛ حسن لاریجانی، حجت اله؛ قطبی، علی (۱۳۹۰): بررسی وضعیت مجموعه های نسخه های خطی و چاپ سنگی مراکز فرهنگی وابسته به نهاد کتابخانه های عمومی کشور و ارائه راهکارهای مطلوب، دانش شناسی دوره ۴ , ش ۳ (پیاپی ۱۵ ) زمستان، ص ۱-۹ .
ایمانیه، مجتبی (۱۳۷۸): نقش حاج سید سعید طباطبایی نائینی در تعلیم و تربیت و فرهنگ معاصر اصفهان ، یادمان فرهنگ ، ج ۱، موزه آموزش و پرورش استان اصفهان.
بابا زاده، شهلا (۱۳۸۱): چاپ سنگی. دایره المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی. جلد۱، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
بابازاده‌، شهلا (۱۳۷۸): تاریخ‌ چاپ‌ در ایران‌، تهران‌: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
بورستین‌، دانیل‌جی (۱۳۶۵): فن‌ چاپ‌ پیش‌ از گوتنبرگ»، ترجمه حسین‌ معصومی‌ همدانی‌، نشر دانش‌، سال‌ ۷، ش‌ ۲ (بهمن‌ و اسفند).
پروین‌، ناصرالدین (۱۳۷۷):‌ تاریخ‌ روزنامه‌نگاری‌ ایرانیان‌ و دیگر پارسی‌نویسان، ج‌ ۱، تهران: معین.
تاج بخش، حسن (۱۳۸۵): زندگی نامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر حسن تاج بخش، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
تربیت، محمد علی (۱۳۱۲): تاریخ مطبعه و مطبوعات ایران، مجله تعلیم و تربیت، سال چهارم، شماره ۱۲، ۷۲۱-۶۲۵.
تربیت،‌ محمدعلی‌ (۱۳۱۰): تاریخ‌ تأسیس‌ مطبعه‌، ارمغان‌ ، سال‌ ۱۲، ش‌ ۶ (مرداد).
تقی‌زاده‌، حسن‌ (۱۳۷۷): چاپخانه‌ و روزنامه‌ در ایران، کاوه‌ ، دوره جدید، سال‌ ۲، ش‌ ۵ .
حسینی راد، عبدالمجید, خان سالار، زهرا (۱۳۸۴): بررسی کتاب های چاپ سنگی مصور دوره قاجار، هنرهای زیبا، شماره ۲۳ ، پاییز, ۸۶- ۷۷.
خلیفه‌، شعبان‌ عبدالعزیز (۱۹۹۷): الببلیوجرافیا، او، علم‌الکتاب‌: دراسه فی‌ اصول‌ النظریه الببلیوجرافیه و تطبیقاتها، قاهره‌ .
دانشور،هوشنگ (۱۳۵۱): تاریخچه چاپ سنگی در ایران، ،تهران: سازمان جغرافیایی ایران.
دبیری، اکرم (۱۳۸۴): چاپ سنگی و دلایل رواج آن در ایران. فصلنامه کتاب، دوره ۶، شماره ۲ (تابستان)، ۵۹- ۶۶.
درهوهانیان‌، هاروتون (۱۳۷۹):‌ تاریخ‌ جلفای‌ اصفهان‌ ، ترجمه لئون‌ میناسیان‌ و محمدعلی‌ موسوی‌ فریدنی‌، اصفهان‌:
دروئه‌، روژه‌ (۱۳۶۷): خوشنویسی‌ و طراحی‌ حروف‌ چاپی‌ در اروپا، ترجمه مسعود سپهر، پیام‌ یونسکو، ش‌ ۲۱۸ (مرداد).
دمیرچی، اسماعیل (۱۳۸۲): چاپ سنگی. تهران: وزیری.
دوما، موریس (۱۳۷۸):‌ تاریخ‌ صنعت‌ و اختراع ، ترجمه عبداللّه‌ ارگانی‌، تهران: