۴-۷-۲- سنجش فعالیت آنزیم لیپاز
فعالیت لیپازی با بهره گرفتن از هیدرولیز p-nitrophenylemyristate و به طریق اسپکتروفتومتری تعیین گردید.
معرف :

• محلول سوبسترا

شامل ۵۳/۰ میلی مولار از p-nitrophenylemyristate، ۲۵/۰ میلی مولار از ۲- methoxy ethanol، ۵ میلی مولار از sodium cholate و ۲۵/۰ مولار Tris- HCl در pH 9 می باشد.

• محلول n-heptane / acetone

• • برای تهیه این محلول ۵ قسمت از استون با ۲ قسمت از ان- هپتان با هم مخلوط شدند. این محلول بعلت نقطه تبخیر پایین باید در ظروف درب دار نگهداری شود.

• روش کار

• برای هر سنجش لیپازی ۵ میکرولیتر از عصاره آنزیمی به ۵/۰ میلی لیتر محلول سوبسترا اضافه و به مدت ۱۵ دقیقه در دمای ۳۰ درجه سانتیگراد انکوباسیون شدند سپس واکنش با افزودن ۷/۰ میلی لیتر از محلول (v/v ، ۵:۲) n- heptane/ acetone متوقف گردید. مخلوط واکنش بعد از هم زدن کامل به مدت ۲ دقیقه درg 6080 و در دمای ۴ درجه سانتیگراد سانتریفوژ شد و میزان جذب لایه ماوی (aquatic) زیرین در ۴۰۵ نانومتر قرائت گردید (Iijiama، ۱۹۹۸).

• شاهد نیز مانند نمونه بالا آماده سازی شد با این تفاوت که محلول آنزیمی پس از افزودن محلول (v/v ، ۵:۲) n- heptane / acetone به لوله آزمایش اضافه شد.

حجم محلول درون کوت (ml) * 1000* (مدت زمان انکوباسیون / ( nm405) میزان جذب)

= میزان پروتئین (mg) / فعالیت آنزیمی (U)

میزان پروتئین در نمونه (mg) * 16500

۱۶۵۰۰ ضریب ثابت مولکولی یا ضریب تاریکی برای پارا- نیتروفنل است.
۵-۷-۲- سنجش فعالیت آنزیم پروتئاز :
سنجش فعالیت آنزیم پروتئاز با استفتده از محلول سوبسترا آزوکازئین ۵/۱% در ۵۰ میلی مولار بافر Tris/Hcl در۵/۷ = pH پذیرفت. ۲۰ میلی لیتر از نمونه عصاره آنزیمی با ۵/۰ میلی لیتر بافر Tris/Hcl در دمای ۲۵ درجه سانتیگرا مخلوط شد. سپس ۵/۰ میلی لیتر از محلول TCA (Trichloroacetic acide) می شود که این آغاز واکنش است. پس از ۱۰ دقیقه انکوباسیون در دمای ۲۵ درجه سانتیگراد میکروتیوبها در دستگاه سانتریفیوژ میکروتیوب (اسم دستگاه) به مدت ۵ دقیقه با سرعت g × ۶۵۰۰ سانتریفیوژ شدند. و سپس محلول رویی میکروتیوبها را داخل میکرپلت ته صاف ریخته و میزان جذب با دستگاه اسپکتوفتومتری مدل(اسم دستگاه) با طول موج ۴۴۰ نانومتر قرائت شدند. برای گروه شاهد نیز از آب مقطر استفاده می شد. و در نهایت میزان فعالیت آنزیمی با تعیین میزان جذی نوری در طول موج ۴۴۰ نانومتر به ازای مدت انکوباسیون (۱۰دقیقه) و میزان پروتئین عصاره آنزیمی (میلیگرم) محاسبه می شود(Garcia-carreno et al,1993) .
۸-۲- بررسی­های ایمنی شناسی
در پایان دوره ۹ ماهی از هر تیمار به طور تصادفی انتخاب شده و پس از بیهوشی در محلول پودر گل میخک اقدام به خونگیری شده نمونه خون وریدی اخذ شد و سپس سرم نمونه خون جدا شده و تست لیزوزیم و فعالیت راه میانبر سیستم کمپلمان مورد ارزیابی قرار گرفت.
۱-۸-۲- خون گیری و تهیه سرم
پس از بیهوشی ماهیان، خونگیری در شرایط استریل از ورید ساقه دمی با بهره گرفتن از سرنگ یکبار مصرف با سر سوزن سایز ۲۲ صورت گرفت. پس از خون گیری، خون به یک لوله استریل منتقل و اجازه داده شد به مدت یک ساعت در دمای اتاق منعقد گردد. سپس ۵ ساعت دیگر در دمای ۴ درجه سانتی گراد نگهداری شد. در پایان این مدت برای تهیه سرم نمونه­ها با دور g× ۱۵۰۰ به مدت ۵ دقیقه در دمای ۴ درجه سانتی گراد سانتریفیوژ شدند.
۲-۸-۲- فعالیت راه میانبر سیستم کمپلمان:
فعالیت راه میانبر کمپلمان بر اساس همولیز گلبول­های قرمز خرگوش (RaRBC) و به کمک Boesen وهمکاران (۱۹۹۹) و Amarوهمکاران (۲۰۰۰) اندازه گیری شد. به طور خلاصه، گلبول­های قرمز خرگوش سه مرتبه با بافر اتیلن گلیکول تترا استیک اسید- منیزیوم- ژلاتین ورونال (۱۰/۰ مولار، ۷=pH، شسته شده و تعداد سلول­های آن به کمک لام نئوبار در هر میلی لیتر بافر cell/ml 10⁸ × ۲ تنظیم شد. ابتدا دانسیته نوری^[۱۴] لیز درصد گلبول­های قرمز خرگوش با افزودن ۱۰۰ میکرولیتر از سوسپانسیون فوق به ۴/۳ میلی لیتر آب مقطر تعیین گردید. برای اینکار مخلوط فوق با دور g×۱۶۰۰ به مدت ۱۰ دقیقه در دمای ۴ درجه سانتی گراد سانتریفیوژ شده و دانسیته نوری محلول رویی در طول موج ۴۱۴ نانومتر به کمک دستگاه اسپکتروفتومتر محاسبه شد. سپس نمونه­های سرم ابتدا ۱۰۰ مرتبه با بافر فوق رقیق شدند. حجم­های متفاوتی از آن در هفت لوله آزمایش استریل تهیه شده و حجم همه لوله­ها به کمک بافر به ۲۵۰ میکرولیتر رسانده شد. سرانجام به همه لوله­ها ۱۰۰ میکرولیتر گلبول قرمز خرگوش اضافه گردید. مخلوط فوق به مدّت ۹۰ دقیقه در دمای ۲۰ درجه سانتیگراد انکوبه شد. در این مدت به طور متناوب هر ۱۵ دقیقه یکبار لوله­ها تکان داده شدند. در پایان به هر کدام از لوله­ها ml 15/3 محلول ۸۷/۰ درصد کلرید سدیم اضافه شد. سپس لوله­ها با دور g×۱۶۰۰ به مدت ۱۰ دقیقه و دمای ۴ درجه سانتی گراد سانتریفیوژ شده و دانسیته نوری محلول رویی با دستگاه اسپکتروفتومتر در طول موج ۴۱۴ نانومتر محاسبه شد. برا ی محاسبه میزان فعالیت راه میانبر سیستم کمپلمان با بهره گرفتن از کاغذ شطرنجی^[۱۵] منحنی لیز رسم شد. طبق تعریف حجمی از سرم که سبب ۵۰ درصد همولیز شود عبارتست از فعالیت کمپلمان نمونه و از رابطه زیر محاسبه شد:
۵/۰ × (فاکتور رقت) × K = (U/ml) ACH505
در رابطه فوق K مقداری از سرم بر حسب ml است که موجب ۵۰ درصد همولیز می­ شود. ۵/۰ عدد ثابت بوده و فاکتور رقت در این تست ۰۱/۰ می­باشد چون سرم ۱:۱۰۰رقیق شده است.
نحوه تهیه بافرها

• بافر PBS

جدول ۵-۲- ترکیب بافر PBS

استفاده از برقگیر
برقگیرهای اکسید فلز می توانند اضافه ولتاژهای گذرا را تا سطح حفاظتی برقگیر محدود کند. شناسایی برقگیرهایی که فشار بسیار بالایی را در هنگام محدود کردن اضافه ولتاژهای گذرا تحمل می کنند مهم می باشد. امپدانس کم و انرژی بالای ذخیره شده مطابق با بانکهای خازنی موازی از پارامترهای ذاتی می باشند که این امر را برآورده می کنند، در نتیجه هنگام انتخاب برقگیرهای اکسید فلز برای تاسیسات بانک خازنی در نظر گرفتن پارامترهای زیر ضروری می باشد:

حداکثر ولتاژ بهره برداری پیوسته در شبکه،
دامنه ، شکل موج و مدت اضافه ولتاژ،
انرژی جذب شده توسط برقگیر در صورتیکه اضافه ولتاژها متجاوز از حداکثر ولتاژ بهره برداری پیوسته ( MCOV ) برقگیر باشند.

هارمونیک های سیستم و ایجاد رزونانس در اثر وجود خازن در مدار
اضافه بار بانکهای خازنی موجب رزونانس می شود. از آنجاییکه امپدانس خازن با معکوس فرکانس متناسب است در هارمونیک های فرکانس های بالاتر از فرکانس خازنی امپدانس خازن کم بوده و در نتیجه جریان بیشتری از شبکه می کشد.
برای حل مشکل فوق از راکتورهای سری جهت کنترل جریان کشیده شدخ خازن ، حذف هارمونیک ها و جلوگیری از بروز رزونانس به صورت سریی با بانک خازنی استفاده می کنند. در واقع با تنظیم اندوکتانس راکتور می توان از بروز رزونانس بین خازن و سلف شبکه جلوگیری کرد.

انواع روش های بکار رفته جهت خازن گذاری در شبکه توزیع
در حقیقت پیدا کردن محل و میزان ظرفیت خازنها یک مساله بسیار پیچیده با ابعاد وسیع (Large Scale)‌ و غیر خطی می باشد. به همین دلیل تاکنون یک روش قطعی جهت حل این مسئله ارائه نشده است، ولی در عوض علاوه بر روش های مختلفی که توسط استانداردهای مختلف ارائه گردیده است راه حلهایی توسط الگوریتم ژنتیک و دیگر الگوریتمهای بهینه سازی جهت کمک به حل این مسئله ارائه گردیده است.
در زیر چندین روش معروف جهت انتخاب محل و میزان ظرفیت خازن مورد استفاده معرفی می شود.
الف- روش 
این روش در گذشته یکی از روش های معمول جهت خازن گذاری با هدف کاهش تلفات توزیع بود. این روش در سال ۱۹۵۶ توسط آقایان Samon و Neagle جهت جبران سازی خطوط توزیع با توزیع بار یکنواخت ارائه گردید. مطابق روش پیشنهادی ظرفیت بهینه خازن برابر  کل توان راکتیو مصرفی فیدر مورد نظر و محل نصب آن در  فاصله طول کل فیدر از ابتدای فیدر میباشد.

ب- روش 
این روش تعمیم یافته روش بالا می باشد. در این روش تعداد بانکهای خازنی ما  می باشد و هر بانک خازنی به میزان  برابر توان راکتیو مصرفی فیدر فشار ضعیف را فراهم می کند. جهت انتخاب محل نصب خازنها نیز از فاصله  برابر طول فیدر از ابتدای فیدر شروع به نصب خازنها کرده و خازنها بعدی نیز به همین فاصله یعنی  برابر طول فیدر از خازن قبلی نصب می شود. این عمل تا رسیدن به آخر فیدر برای تمام بانکهای خازنی تکرار می گردد. روش های بالا از روش های معتبر در انجام مطالعات خازن گذاری می باشد. ولی همانطور که در پیش فرض این روشها مطرح گردید بار در طول فیدرها
می بایست یکنواخت توزیع شده باشد. ولی در عمل فیدر دارای انشعاب در نقاط مختلف بوده، همچنین تنوع توزیع بار در طول فیدر یکنواخت نبوده و استفاده از این روشها دارای خطا می باشد.
ج) روش Grainger /Lee
این روش در سال ۱۹۸۱ توسط آقایان Lee و Grainger ارائه گردید و تعمیم یافته روش  ، برای استفاده در فیدرهای با توزیع بار غیر یکنواخت و دارای انشعابات متعدد می باشد. در این روش ما از توزیع توان راکتیو در فیدر برای جایابی خازن استفاده می کنیم.
ابتدا از رابطه زیر تعداد خازنها مشخص می شود :
در این رابطه  ظرفیت یک بانک خازنی و  توان راکتیو کل ابتدای فیدر و  تعداد خازنها می باشد.
پس از تعیین تعداد خازنها، اولین خازن را در محلی از انتهای فیدر قرار می دهیم که توان راکتیو آن نصف ظرفیت خازن باشد. پس از نصب خازن اول مجدداً پخش بار انجام داده و خازن دوم را نیز نسبت به خازن اول در محلی قرار می دهیم که توان راکتیو آن نصف ظرفیت خازن باشد. به عبارتی در این روش می توان گفت که هر خازن دو بازه مساوی از دو طرف محل نصب خود را پوشش داده و توان راکتیو مورد نیاز آن بازه را تامین می کند.
به همین ترتیب ادامه داده تا محل کلیه خازنها مشخص شود.

نتیجه گیری
در پایان این گزارش با توجه به موارد بیان شده و فواید معرفی شده می توان نتیجه گرفت که خازنها تا حد زیادی می توانند در بهبود سیستم توزیع نقش ایفا کنند.
خازنها با کاهش تلفات خط، بهبود ضریب توان و آزادسازی ظرفیت خط تا حد زیادی وضعیت اقتصادی سیستمهای توزیع را بهبود بخشیده اند.
می توان گفت امروزه در همه پستها و در اکثر فیدر ها خازن ها نصب شده اند و در مواقع نیاز مورد استفاده قرار می گیرند.
بررسی کارهای انجام شده در زمینه بهبود کیفیت توان
با توجه به تمام مسائل ذکر شده در مورد کیفیت توان و بهبود پروفیل ولتاژ ، ادوات FACTS توجه بسیاری از دانشگاه ها و مراکز پژوهشی را در دهه گذشته به خود جلب کرده اند. در ابتدا اکثر پژوهش ها به بررسی روش های پایداری سیستم های انتقال می پرداختند، ولی در چند سال اخیرتئوری های جدید بسیار زیادی مطرح می باشد که مهم ترین آنها:

• • کیفیت توان

• • کنترل تعادل توان

• • حفاظت (پروفیل ولتاژ)

پژوهش های انجام شده در زمینه بهبود کیفیت توان و کنترل ولتاژ بدین صورت می باشد:
مقاله [۱] تحت عنوان بهبود کیفیت توان در ریزشبکه ها، یک طرح عملی نمونه برای بهبود کیفیت توان است که در با بهره گرفتن از کنترلر جریان و ولتاژ و همچنین با بهره گرفتن از حذف هارمونیک ها، کیفیت توان را بهبود پیدا کرد. در این پایان نامه یک سخت افزار کنترلی نیز ساخته و تست شد.
در [۲] یک روش با بهره گرفتن از الگوریتم ژنتیک برای جایابی بهینه منابع تولید پراکنده در سیستم های توزیع با حضور ریزشبکه کار شده است. در این مقاله بحث تولید بر پایه تولید انرژی با بهره گرفتن از منابع تولید تجدیدپذیر در نظر گرفته شده است. موضوع اصلی در این جا تعیین مقدار و جایابی بانک های خازنی قابل سوئیچ و منابع توان راکتیو برای کنترل ولتاژ درون محدوده سیستم توزیع و ریزشبکه و به باس جهت بهبود کیفیت توان و کنترل ولتاژ و در هر دو حالت جزیره ای و متصل به شبکه و به صورت یک مرحله ای می باشد. سیستم مورد مطالعه یک سیستم توزیع با منبع تولید پراکنده محلی تاثیر پذیر می باشد. یک الگوریتم جدید هم برای این مقاله به کار برده شد. در نهایت نتیجه گرفته شد که این روش ولتاژ را در باس های ریز شبکه در حضور بارهای شدیداً متغیر با زمان در مقدار نرمال نگه داشته است و گفته شد در حالت جزیره ای دارای بازده هی بالاتری است.
در[۳] کنترل ولتاژو فرکانس با بهره گرفتن از سیستم دروپ کنترل در حالت دینامیکی شبیه سازی شده است. در این مقاله با توجه به این که ریز شبکه در حالت متصل به شبکه توزیع از اهمیت بالاتری برخوردار است، سیستم کنترل برای حالت جدا از شبکه و اتصال به شبکه توزیع مورد نیاز است. این مقاله یک FACTS کنترل ولتاژ VSI در حالت دینامیکی طرح شده است و با نرم افزار متلب شبیه سازی گردید و در شرایط مختلف تست کردید و در هر دو حالت جدا از شبکه و متصل به شبکه اجرا شده است. از سیستم ذخیره ساز انرژی نیز استفاده شده است. در این مقاله نتیجه گرفته شد که این سیستم کنترل باعث پایداری، بازدهی و بهبود کیفیت ولتاژ و فرکانس گردیده است . در ضمن برای FACTS های بر پایه جریان، سیستم کنترل جریان ثابت نیز ارائه شده است.
در [۴] روش های کنترل ضروری و بهینه ریز شبکه ها در حالت جدا از شبکه مورد بررسی قرار گرفته است و از منابع CHP و فتو ولتائیک به همراه بانک های خازنی و بارهای حرارتی در کنار بارهای عادی شبکه در این مقاله استفاده شده است. این جا مشکل ناپایداری ولتاژ و فرکانس، در زمان رفتن ریزشبکه به حالت جزیره ای به بحث کشیده شده است. و برای این حالت یک رگولاتور ولتاژ پیشنهاد شده و با بهره گرفتن از الگوریتم PSO به بهینه ساختن این کنترلر پرداخته است. در نهایت میزان نوسانات ولتاژ و فرکانس تاحد مطلوبی کاسته شد.
در مقاله [۵] هم به استراتژی کنترل ولتاژ و فرکانس پرداخته و با توجه به اینکه کنترل دروپ V/f نمی تواند تغییرات ساختاری بار را کنترل کند، یک سیستم ذخیره و باتری برای ریزشبکه های با منابع فتوولتائیک و توربین بادی و پیل سوختی معرفی کرده است. در حالت جزیره ای به بررسی این سیستم پرداخته و با بهره گرفتن از رگولاتور ولتاژ باتری توانسته به درخواست سریع بار ها در زمان وقایع مختلف پاسخ گوید و البته این باتری ها برای ولتاژ فشار ضعیف در نظر گرفته شده است.
در مقاله [۶] به مزایای استفاده ماشین های سنکرون در ریزشبکه برای پایداری و بهبود کیفیت توان اشاره کرده و در این طرح از ژنراتور سنکرون به عنوان تولید کننده و از موتور سنکرون به عنوان مصرف کننده استفاده شده است. با بهره گرفتن از نرم افزار PSCAD این طرح در حالت جدا از شبکه و متصل به شبکه شبیه سازی شده و در نتیجه توانسته با بهره گرفتن از منابع تجدیدپذیر انرژی کیفیت توان را بهبود بخشید و به مشکل حفاظتی ریزشبکه در حالت متصل به شبکه و جدا از شبکه نیز اشاره کرد.
در مقاله [۷] به بررسی خطا و حفاظت در ریزشبکه ها پرداخته است. خطا و رفع خطا و وصل مجدد منابع تولید پراکنده و ریزشبکه به شبکه اصلی، در این مقاله طراحی و بررسی شده است. در این مقاله از منبع تولید انرژی خورشیدی و بادی استفاده شد و چهار نوع خطای اصلی بر روی باس ریزشبکه در حالت جدا از شبکه و متصل به شبکه مورد بررسی قرار گرفت و آنالیز تغییرات جریان و ولتاژ انجام شد و تغییرات آنها در ادوات ریزشبکه نیز به صورت نمودار نشان داده شده است. مود حفاظتی استاندارد برای رله دیجیتال متصل به ریز شبکه نیز معرفی گردید.
درمرجع(rACTIVE)به مدیریت توان راکتیو وکنترل ولتاژدرسیستم های انتقال بزرگ با بهره گرفتن از (جبرانگراستاتیک) پرداخته است.دراین مرجع نقش شبکه ی انتقال درسیستم های قدرت برای انتقال توان تولید شده درنیروگاه به مراکز بار وسیستم قدرت به هم پیوسته است.
با توجه به این مرجع درسیستم های انتقال ACانعطاف پذیرFACTS از کنترل کننده های استاتیک به منظور افزایش کنترل وافزایش قابلیت انتقال توان استفاده می شود ارائه جبران راکتیو موازی با اتصال خازن ها وراکتورهای شنت به طریق مناسب به منظور بدست اوردن ولتاژ بهتر درسیستم قدرت است. خازن شنت ارزان اما فاقد قابلیت های دینامیکی است بنابراین کنترل جبران توان راکتیو برخی از فرم ها به صورت دینامیکی ضروری است این ویژگی توسط جبران ساز استاتیک (SVC)ارائه می شود.

و در نهایت موجب کاهش نرخ رشد اقتصادی می­ شود.
بدین­ترتیب، برابری سطح تحصیلات زوج­ها به تقویت موفقیت آموزش یکدیگر منجر خواهد شد و طول مدت آموزش را بیشتر می­ کند و این امر بر ساختار کمی و کیفی جمعیت تأثیرگذار است که در نهایت موجب تقویت ساختار اقتصادی نیز می­ شود. ( شکل ۲).

شکل ۳-۲- تأثیر برابری جنسیتی

با توجه به شکل (۳-۲) ملاحظه می­ شود که:
باروری زیاد باعث کاهش تحصیلات دختران و زنان می­ شود.
برابری جنسیتی باعث کاهش نرخ باروری خواهد شد.
با کاهش تعداد کودکان و درنهایت، کاهش بار تکفل، انباشت پس­انداز صورت می­گیرد.
کاهش تدریجی باروری درنهایت به بالا رفتن نسبت شاغلان بزرگسال منجر خواهد شد.
تولیدات حاشیه­ای سرمایه افزایش می­یابد.
نرخ سرمایه ­گذاری بالا می­رود.
نهایتاً سرمایه و نیروی کار بیشتر، موجب بالا رفتن درآمد سرانه خواهد شد.
۳) نابرابری جنسیتی و توسعه انسانی: جلب توجه جهانی به اهمیت نابرابری­های جنسیتی در سال ۱۹۹۵، به معرفی شاخص­ هایی برای سنجش وضعیت توسعه انسانی و شناخت تفاوت­های جنسیتی منجر شد.

همانطور که اشاره شد، یکی از این شاخص ­ها، شاخص توسعه جنسیتی است که با بهره گرفتن از همان متغیرهای به­کاررفته در شاخص توسعه انسانی یعنی امید به زندگی، سواد و درآمد، با دخالت دادن عامل جنس به سنجش میزان نابرابری­ها در بین دو جنس می ­پردازد. از این رو، شاخص توسعه جنسیتی، شاخص توسعه انسانی را براساس جنسیت تبیین می­ کند و فرض اول آن این است که وجود نابرابری­ها در هر جامعه­ای به پائین آمدن سطح رفاه در آن جامعه منجر خواهد شد. البته اجزای این شاخص ­ها اثرات متقابلی بر هم می­گذارند. (شکل ۳-۳)

شکل ۳-۳- نابرابری جنسیتی و توسعه انسانی

تغییرات در جمع­بندی اجزای شاخص درآمد در ۱۹۹۹، اختلاف بین شاخص توسعه انسانی و شاخص توسعه جنسیتی را کاهش داد. محاسبه­ی شاخص توسعه جنسیتی در سطح جهان نشان داد که بر این اساس، عربستان سعودی و عمان با رقمی برابر ۱۰- ، بالاترین شکاف جنسیتی وجامائیکا با رقمی برابر ۶+ ، کمترین شکاف جنسیتی را داشته اند. آمارها نشان داده­اند که کشورهای ثروتمند شمال از نظر توسعه جنسیتی بالاترین رتبه را دارند. در این مورد، کشور اسلوونی و سپس سایر کشورهایی که مرحله­ گذار را طی می­ کنند و سپس کشورهای منطقه­ کارائیب و آمریکای لاتین و در پائین­ترین درجات، کشورهای جنوب آسیا و آفریقا قرار دارند (دفتر توسعه سازمان ملل). به علت تفاوت­هایی که در روش­های گردآوری اطلاعات وجود دارد، تغییرات شاخص توسعه جنسیتی عمدتاً جزء کشورهای خیلی فقیر و شامل برخی کشورهای آفریقایی می­شوند که مدت­ها درگیر جنگ­های داخلی بوده ­اند که در طی آن، زنان و کودکان زیادی از خانه و محل زندگی خود آواره شده ­اند.
قابل ذکر است که کشورهای در­حال­گذار اروپایی و روسیه ( با رتبه­ی توسعه جنسیتی ۶۰) به علاوه چین ( بارتبه ۹۶)، مدت­ها تحت نظام کمونیستی بوده ­اند که به طور قانونی به برابری جنسیتی تأکید داشته اند. با وجود این، کشورهای در­حال­گذار در شاخص توسعه جنسیتی، نسبت به شاخص توسعه انسانی رتبه­ای بالاتر دارند. به عبارتی، توسعه جنسیتی آنان پیشرفته­تر از توسعه انسانی این کشورهاست، در حالی­که در کشورهای شمال آفریقا و خاورمیانه، شرایط عکس است یعنی توسعه جنسیتی آن­ها عقب­تر از توسعه انسانی است. بالاترین تفاوت در رتبه­ی این دو شاخص به کشورهای عربستان سعودی و عمان تعلق دارد زیرا در این کشورها ثروت ملی بالا نتوانسته است به برابری جنسیتی منجر شود.
به دلیل اهمیت معیار درآمد در این شاخص ­ها، می­توان ارتباطی آشکار را بین سطوح توسعه اقتصادی و شاخص توسعه جنسیتی یافت.
از سوی دیگر، تجارب نشان داده است تا زمانی که اولویت­بخشی به زنان به عنوان هدف توسعه تلقی نشود، مشارکت زنان به طور برابر ارزش­گذاری نخواهد شد. این مسئله شاخص دیگری را مطرح می­سازد که تحت عنوان شاخص توانمندسازی زنان برای سنجش قدرت سیاسی زنان و نسبت حضور آنان در اشتغالات حرفه­ای و مدیریتی به کار می­رود. محاسبه­ی این شاخص برای کشورها نشان می­دهد که در میان کشورهای جهان سوم، بعد از کشورهای در­حال­گذار، باربادوس با رقمی برابر ۱۸ بالاترین رتبه را دارد.
از پدیده ­های مؤثر بر گسترش نابرابری­های جنسیتی در سطح جهان، برنامه ­های تعدیل­ ساختاری بوده است. بدین­ترتیب از تسلط دولت بر منابع اقتصادی کاسته شد و قوانین تجاری دولتی تحت تأثیر قرار گرفتند. در این میان ـ به خصوص کشورهای جهان سوم که در مضیقه قرار گرفتند و از توان آنان در ارائه­ برنامه ­های رفاهی برای شهروندان کاسته شد ـ زنان، اولین گروه آسیب­پذیر از این برنامه­ ها بودند، به طوریکه با قطع برنامه ­های رفاهی دولت­ها، سهم کار بدون مزد زنان افزایش یافت و در نتیجه­ انحصارات شرکت­های چندملیتی، استانداردهای بازار، خصوصاً برای زنان، کاهش یافته است.
در پاسخ به تعدیل ساختاری اقتصاد، زنان رهیافت جدیدی برای حیات خود برگزیدند. این رهیافت تحت عنوان « انطباق ناپیدا» خوانده شد. به این ترتیب که زنان سیاست­های انطباق اجتماعی را از طریق فعالیت اقتصادی خود به کار می­گیرند. این روش از طریق کار بیشتر و ازخودگذشتگی امکان­ پذیر می­ شود.
هژمونی تعدیل ساختاری نئولیبرالیسم، همانطور که گفته شد، مسئولیت رفاه را از دوش دولت­ها به افراد خانواده به خصوص زنان منتقل می­سازد. کاهش دست­مزدها و افزایش هزینه­ زندگی، اکثر اعضای خانواده را مجبور می­سازد که در جست­وجوی اشتغال مزدی برآیند و چون زنان کمتر از مردان مزد دریافت می­ کنند، احتمال پیدا کردن شغل برای آنان بیشتر است.
علاوه بر این، افزایش تولید برای صادرات، اشتغالات جدیدی را در کارگاه­های دستی و هم­چنین در بخش اداری برای زنان ایجاد می­ کند. در عین حال، گسترش صادرات مواد کشاورزی برای مردان منافع بیشتری را نسبت به زنان فراهم می­سازد.
بدین ترتیب، ملاحظه می­ شود که فقر یکی از فاکتورهای اثرگذار بر افزایش نابرابری جنسیتی است. کشورهایی که از نظر توسعه اقتصادی و انسانی در سطوح پائین­تری قرار دارند، بیشتر احتمال دارد که توسعه جنسیتی آنان نیز در پائین­ترین حد باشد. از سوی دیگر، کاهش نابرابری جنسیتی در دست­یابی به توسعه انسانی نقشی قابل توجه را ایفا می­ کند، به طوریکه:
کنترل بیشتر زنان بر درآمد به کاهش مرگ­ومیر کودکان منجر می­ شود.
در خانوارهایی که مادران باسواد هستند ـ حتی در سطح ابتدایی ـ نسبت به خانوارهایی که مادران بی­سواد دارند، نرخ مرگ­ومیر کودکان زیر ۵ سال پائین­تر است.
افزایش هر سه سال دوره­ آموزشی مادران، مرگ­ومیر کودکان را در حد ۱۵ درصد کاهش می­دهد، در حالی ­که چنین افزایشی در سنوات تحصیلی پدران تنها ۶ درصد کاهش مرگ­ومیر کودکان را در پی دارد.
اطلاعات برگرفته از ۶۳ کشور نشان می­دهد که دسترسی زنان به تحصیلات، به تنهایی بیشترین نقش را در کاهش سوءتغذیه در سال­های ۷۵- ۱۹۷۰ داشته است و به طور متوسط، ۴۳ درصد این نرخ را کاهش داده است، بنابراین، تفاوت­های جنسیتی در بهداشت و آموزش­وپرورش در بین کشورهای فقیر بسیار عمیق­تر است. ^[۱۶۹]

۳-۵- تحلیل نابرابری جنسیتی سرمایه انسانی در جهان^[۱۷۰]

همانطور که در مبحث قبل گفته شد نابرابری فرصت‌های آموزشی مسأله­ای است که اکثر کشورهای جهان به ویژه کشورهای در حال توسعه همواره با آن روبرو بوده ­اند و این مسأله علاوه بر این که تأثیر مستقیم در عدم توسعه‌یافتگی کشورها داشته، به طور غیر مستقیم و با تأثیری که بر متغیرهای غیر بازاری (اجتماعی) می­ گذارد، بر رشد و توسعه اقتصادی این کشورها نیز تأثیر منفی گذاشته است، به­علاوه شکاف جنسیتی در آموزش را جزء اساسی شکاف جنسیتی در سرمایه انسانی است اما معادل هم نیستند، چرا که سرمایه انسانی فقط با آموزش ایجاد نمی­ شود بلکه تجربه، بهداشت، آموزشهای غیر رسمی و …. همه در ایجاد سرمایه انسانی نقش دارند. از این رو در بحث‌های تئوریک در خصوص نابرابری سرمایه انسانی ممکن است بیشتر به نابرابری جنسیتی در آموزش اشاره شود. این تفاوت­ها و نابرابری­ها تأثیر فراوانی بر توزیع درآمدها، رشد اقتصادی، توسعه فرهنگی، توسعه اجتماعی، سیاسی و …. گذاشته است.
«کستل^[۱۷۱] و دُمنچ^[۱۷۲]» فرمولی ارائه کردند که به محاسبه ضریب جینی در خصوص نابرابری جنسیتی سرمایه انسانی می ­پردازد. از آنجا که پارامترهای استفاده شده برای تعیین ضریب جینی سرمایه انسانی ترکیبی از چند متغیر است که عمدتاً آموزشی است، لذا این ضریب به نوعی توزیع آموزشی را نشان می­دهد.
آمار توصیفی حاصل از محاسبات نابرابری سرمایه انسانی در جدول (۳-۳) آمده است. برای مقایسه علاوه بر مناطق مورد بررسی ضریب جینی سرمایه انسانی را به تفکیک زن و مرد آورده شده­است. لازم به ذکر است ضریب جینی عددی است بین صفر و یک که هر چه به یک نزدیکتر باشد نشان از نابرابری بیشتر است.
در جدول (۳-۳) نتایج از قرار زیر است:
GINI M 15: متوسط ضریب جینی سرمایه انسانی برای مردان بالای ۱۵ سال
GINI F 15: متوسط ضریب جینی سرمایه انسانی برای زنان بالای ۱۵ سال
نتایج حاصل از محاسبات به شرح ذیل است:
نابرابری سرمایه انسانی چه در زنان و چه در مردان در مناطق جهان به جز کشورهای پیشرفته از سال ۱۹۶۰ تا ۲۰۰۵ روندی نزولی داشته‌است.
بیشترین نابرابری سرمایه انسانی در سال ۱۹۶۰ مربوط به زنان بالای ۲۵ سال در صحرای آفریقا و کمترین آن مربوط به کشورهای پیشرفته است.
منطقه شرق آسیا که تا قبل از سال ۱۹۸۵ دارای نابرابری سرمایه انسانی بیشتر از آمریکای لاتین بوده است از آن سال به بعد دارای وضعیت بهتری شده و از میزان نابرابری سرمایه انسانی در زنان و مردان این ناحیه کاسته شده و دارای وضعیت بهتری نسبت به آمریکای لاتین شده است.
در همه مناطق جهان نابرابری سرمایه انسانی در مردان کمتر از زنان بوده است.
ایران در ابتدا شاهد نابرابری بسیار زیاد در سرمایه انسانی زنان و مردان بوده است (بالاتر از همه مناطق)، اما در سال ۲۰۰۵ از مناطق جنوب آسیا و صحرای آفریقا پیشی گرفته است.
روند نابرابری سرمایه انسانی زنان بالای ۲۵ سال در ایران همانند منطقه خاورمیانه بوده اما با ارقامی بالاتر یعنی در همه سال‌ها این نابرابری در ایران بیشتر از متوسط خاورمیانه بوده است.
نابرابری سرمایه انسانی در زنان و مردان کشورهای پیشرفته طی سال‌های ۱۹۶۰ تا ۲۰۰۵ کاهش محسوسی نداشته است.

جدول ۳-۳- آمار توصیفی ضریب جینی سرمایه انسانی مختلف جهان طی دوره ۲۰۰۵- ۱۹۶۰

چکیده
هدف از پژوهش حاضر مقایسه دانش آموزان پسر دارای سبکهای فرزندپروری متفاوت (سهل گیر، مقتدر و استبدادی) از لحاظ سازگاری هیجانی، اجتماعی، تحصیلی و مؤلفه های آن در دبیرستانهای شهر اهواز بود. نمونه این تحقیق متشکل از ۲۴۰ دانش آموز پسر بود که با روش نمونه گیری تصادفی چند مرحله ای انتخاب شدند. در این پژوهش، آزمودنی ها پرسشنامه سبکهای فزرند پروری و پرسشنامه سازگاری هیجانی، اجتماعی و تحصیلی را تکمیل کردند. جهت تحلیل داده ها از تحلیل واریانس چند متغیری (مانوا) و تحلیل واریانس یک‌راهه (آنوا) برای بررسی تفاوت بین گروه‌ها استفاده گردید. نتایج تحلیل واریانس چند متغیری (MANOVA) نشان داد که بین دانش آموزان با سبکهای فرزندپروری متفاوت از لحاظ سازگاری هیجانی، اجتماعی و تحصیلی تفاوت معنیداری وجود دارد. به علاوه، نتایج تحلیل واریانس یک راهه نشان داد که بین دانشآموزان پسر با سبکهای فرزندپروری مختلف از لحاظ سازگاری هیجانی تفاوت معنیداری وجود دارد (۶۷/۸ =F و ۰۰۰/۰=P). همچنین تحلیل واریانس یک راهه نشان داد که بین دانش آموزان پسر با سبکهای فرزندپروری مختلف از لحاظ سازگاری اجتماعی تفاوت معنیداری وجود دارد (۹۲۹/۲ =F و ۰۵۵/۰=P) و در نهایت تحلیل واریانس یک راهه نشان داد که بین دانش آموزان پسر با سبکهای فرزندپروری مختلف از لحاظ سازگاری تحصیلی تفاوت معنیداری وجود دارد (۹۲۶/۲ =F و ۰۵/۰=P).

فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: کلیات پژوهش
مقدمه ۲
بیان مسأله ۳
عوامل مؤثر بر سازگاری اجتماعی ۶
عوامل فردی ۶
عوامل خانوادگی ۶
اهمیت و ضرورت پژوهش ۸
هدف کلی پژوهش ۱۰
اهداف جزئی ۱۰
فرضیه های پژوهش ۱۰
تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها ۱۲
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش
مبانی نظری و تحقیقات پیشین ۲۱
مبانی نظری ۲۱
سبک های فرزندپروری ۲۱
والدین گرم و آزادگذارنده ۲۵
والدین گرم و کنترل کننده ۲۶
والدین سرد و آزاد گذارنده ۲۶
والدین سرد و کنترل کننده ۲۶
سبک مستبدانه و سلطه جو ۲۷
سبک مقتدرانه ۲۷
سبک سهل گیرانه ۲۸
سبک غفلت گرایانه و بی توجه ۲۹
سازگاری ۲۹
انواع سازگاری ۳۰
۱- سازگاری اجتماعی ۳۰
۲- سازگاری تحصیلی ۳۰
۳- سازگاری خانوادگی ۳۱
تعاریف سازگاری اجتماعی ۳۱
عوامل مؤثر بر سازگاری اجتماعی ۳۳
۱- عوامل فردی ۳۳
۲- عوامل خانوادگی ۳۴
۳- عوامل اجتماعی ۳۴
۴- عوامل مذهبی و اخلاقی ۳۵
هیجان ۳۷
هوش هیجانی ۳۸
تاریخچه هوش هیجانی ۳۹
تعاریف هوش هیجانی ۴۴
مدلهای هوش هیجانی ۴۷
مدل توانایی ۴۷
مدل هوش هیجانی دانیل گلمن ۵۰
مدل شخصیتی بار-آن ۵۳
الگوی «کوپر و ساواف» از هوش هیجانی ۵۴
مفهوم سازگاری تحصیلی ۵۴
دیدگاه های نظری درباره سازگاری ۵۸

در کنار این نظرات، دیدگاه‌های دیگری وجود دارد که: «خوشبختی و بدبختی» تمامی انسان‌ها را به دست آنان ندانسته، بلکه امری جبری و سرنوشتی قطعی می‌داند؛ آینده‌ای روشن و یا شوم که از پیش از تولد رقم خورده، «پیشانی‌نوشت» افراد شده، در «کنار گهواره» آنان گذاشته‌شده و «قسمت» حتمی آنان خواهد بود. اینان در لحظه‌های سخت و طاقت‌فرسای زندگی زمزمه‌ای این‌چنین سر می‌دهند که:
گلیم بخت هر آن‌کس که بافتند / به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد
و بدین گونه از اعماق قلب خود معتقدند سرنوشت هر کس که خوشبختی، رفاه و شادمانی است، هیچ‌کس توان تغییر آن را ندارد و آینده افرادی که بدبختی، فقر، درد و ماتم است، هرگونه تلاش، تدبیر و تدبری، نقشی در دگرگونی آن نخواهد داشت زیرا قسمت است و قسمت، دست دیگری است نه ما!
دیدگاه‌های خرافی و خنده‌آور برخی از افراد در این زمان- که قرن اتم و عصر فضا و رایانه نام دارد- به‌گونه‌ای غیرمنطقی و نادرست است که راه هیچ‌گونه توجیه و تفسیر را باز نگذاشته است. رفتاری که اکنون در اقوام و ملل مختلف در شرق و غرب به چشم می‌خورد و دوری انسان‌ها را از سرچشمه معارف الهی بیشتر می‌نمایاند. اینان نعل اسب را سبب خوشبختی، روز سیزده را مایه بدبختی و بلا، پریدن از روی آتش در آخرین چهارشنبه سال را زمینه‌ساز سعادت سال آینده و آواز خواندن مرغ را سبب نکبت و سیه‌روزی می‌دانند. (لقمانی، ۱۳۷۹)
مفهوم خوشبختی
خوشبختی بر حالت روحی و روانی خاصی از انسآن‌که بااحساسی ویژه همراه است اطلاق می‌گردد؛ به‌عبارت‌دیگر، انسان پس از رسیدن به کمالات و اموری که با طبع و فطرت او سازگار است و خواسته‌ها یا تمایلات او را تأمین می‌کند به حالتی دست می‌یابد که آن را خوشبختی می‌گویند. در اینکه آن حالت چیست و ویژگی آن کدام است آرای مختلفی وجود دارد:
برخی خوشبختی را نیل به آرزوها می‌دانند و می‌گویند: در این جهان هدف‌ها و آرزوهایی برای انسان وجود دارد که این آرزوها در افراد مختلف است و به هر نسبت که انسان به آرزوهایش نائل شود به همان نسبت خوشبخت‌تر است.

برخی تصور کرده‌اند، خوشبختی همان رضایت کامل است و می‌گویند: (خوشبخت کسی است که نسبت به آنچه دارد رضایت کامل داشته باشد؛ فرق نمی‌کند که وضعیت موجود شادی‌آفرین باشد یا نباشد، ملاک، رضایت کامل انسان است.)
بعضی دیگر خوشبختی را در بهره‌مندی از لذات می‌دانند و می‌گویند: «انسان استعدادهای مختلفی دارد؛ به هر میزآن‌که استعدادها و قوای او بروز و ظهور کند و به کمالاتی نائل گردد، لذت بیشتری می‌برد و هر چه لذات او بیشتر باشد، خوشبختی او بیشتر است. (صالحی، ۱۳۸۰) بر طبق این آرمان خوشبختی حقیقی بیش از هر چیز از داشتن چیزهایی که مایه خشنودی‌اند سرچشمه می‌گیرد. در اینجا لازم نیست که لذت را به معنای لذت حسی در نظر گرفت. لذت شامل برخورداری از خاطرات و افکار دل‌نشین، هم‌نشین خوب و اشیای زیبا نیز هست. حال آیا می‌توان خوشبختی را کاملاً در لذت انفعالی یافت؟«(رایت، ۱۳۸۰).
استاد شهید مرتضی مطهری (رحمه‌الله علیه) در نقد و بررسی هر یک از این دیدگاه‌ها بیاناتی دارند که به‌طور فشرده اشاره می‌کنیم. وی در ردّ مساوی بودن سعادت با لذت می‌فرماید: «یک عمل مانند دیدن یک منظره، شنیدن یک آواز و خوردن یک غذا ممکن است لذت‌آور باشد، اما انسان، چشم تنها یا گوش تنها و یا ذائقه تنها نیست. انسان مجموعه‌ای است از قوا و غرایز و استعدادها. انسآن‌هم به زمان حاضر بستگی دارد و هم به زمان آینده، باید همه این جنبه‌ها را باهم در نظر گرفت و آنگاه حکم کرد که آیا فلان عمل سعادت‌بخش است یا نیست و صرف لذت‌بخش بودن یک‌چیز کافی نیست که آن را سعادت‌بخش بشماریم.«
ایشان در ادامه می‌فرماید: «نمی‌توان سعادت را عین نیل به آرزوها دانست؛ زیرا اولاً چیزهایی را آرزو می‌کند که می‌پندارد آن چیزها خوشی و آسایش و سعادت او را تأمین می‌کنند؛ اما بسیار اتفاق می‌افتد که در آرزوی خود اشتباه می‌کند. ثانیاً پیدایش آرزو تابع میزان فهم و اطلاع انسان است. ممکن است امور زیادی سعادت‌بخش باشند، اما انسان به دلیل نشناختن و آشنا نبودن با آن‌ها، آن‌ها را هرگز آرزو نمی‌کند، آیا می‌توان گفت چون سعادت نیل به آرزو است و طفل آرزوی علم ندارد، پس علم برای او سعادت نیست؟ بسیاری از چیزها را انسان آرزو می‌کند و سعادت نیست و بسیاری از چیزها را آرزو نمی‌کند درحالی‌که سعادت او است.«پس تفسیر سعادت به رسیدن به آرزو درست نیست، چنان‌که تفسیر سعادت به رضایت نیز صحیح نیست؛ زیرا رضایت، مانند آرزو با سطح فکر و فهم و درک و اراده و همت بستگی دارد، انسان گاهی ازآن‌جهت چیزی را منتهای آرزوی خود قرار نمی‌دهد و از رسیدن به آن کمال رضایت حاصل نمی‌کند که همت بلند ندارد و یا سطح فکرش پایین است. دو نفر را در نظر می‌گیریم که هدف و آرزوی نهایی یکی از آن‌ها این است که کدخدای دهی بشود و هدف و نهایت آرزوی دیگری این است که شخص اول جهان گردد و بر همه جهان حکومت کند. این دو نفر اگر به منتهای آرزوی خود برسند کمال رضایت هر دو حاصل خواهد شد؛ بلکه هر دو به کمال لذت نائل خواهند گشت. بهره آن‌ها ازلحاظ رضایت و بلکه ازلحاظ لذت مساوی و برابر خواهد بود. ولی موضوع رضایت و لذت آن‌ها متفاوت است. موضوع رضایت و لذت یکی (آن‌که می‌خواهد شخص اول جهان گردد) از موضوع رضایت و لذت دیگری عالی‌تر و کامل‌تر است. اگر کمال سعادت به این است که انسان حداکثر رضایت را از وضع خود داشته باشد و هیچ‌گونه نارضایتی در کار نباشد، دو فرد موردنظر به‌طور مساوی به کمال سعادت نائل شده‌اند و هیچ‌کدام از دیگری سعادتمندتر نیست؛ ولی اگر سعادت، تنها به رضایت بستگی نداشته باشد، کمال و نقص موضوع رضایت، یا کثرت و قلت آن نیز دخالت داشته باشد، نمی‌توان گفت دو نفر موردنظر در یک درجه، سعادتمندند و هر دو کمال سعادت دارند. (صالحی، ۱۳۶۹)
اگر شخص این دیدگاه را بپذیرد که خوشبختی ذاتاً اعتدال بین میل و رضا است ممکن است به این نتیجه دیگر دست یابد که امن‌ترین راه نیل به خوش‌بختی آن است که حتی‌الامکان خواسته‌ای کم و ناچیز داشته باشد تا از این طریق، احتمالات ناکامی را به حداقل و احتمالات کامیابی را به حداکثر برساند. این دستورالعمل خوشبختی «آرمان زاهدانه زندگی«نامیده می‌شود. هنگامی‌که این آرمان‌ها به منتها درجه خود می‌رسد، خوشبختی کامل را در چشم‌پوشی تمام‌عیار از همه امیال، هر چه باشند، تصور می‌کند. (رایت، ۱۳۸۰).
از مجموع بیانات به‌خوبی درمی‌یابیم که نکته اساسی دیگری در تفسیر سعادت و خوشبختی دخیل است و آن فراگیری و همه‌جانبه بودن مفهوم خوشبختی است؛ بنابراین حقیقت سعادت همان لذت دائمی و همه‌جانبه‌ای است که پس از تأمین خواسته‌های فطری، روحی و طبیعی انسان، در حد امکان به فراخور محدودیت‌های جهان مادی، برای انسان به وجود می‌آید؛ بنابراین:
«سعادت عبارت است از لذت همه‌جانبه و میل همه‌جانبه به همه کمالات به‌طوری‌که حداکثر کمالات و حظوظ فکری و طبیعی استیفا گردد. (رایت، ۱۳۸۰).
این تعریف نه خوشبختی را در لذت انفعالی جستجو می‌کند و نه در ارضای میل، بلکه زندگی قرین خوشبختی را در آن چیزی جستجو می‌کند که «لذت انفعالی امیده می‌شود، یعنی لذت انجام آن چیزی که ما به آن مشتاقیم؛ یعنی آن چیزی که آن را به خاطر خودش دوست داریم، انجام دهیم. هدف ما در فعالیت‌هایی که مشتاق به انجام آنیم، کمالی یا خوبی به معنای اصطلاحی کلمه است. (رایت، ۱۳۸۰)
رد نظریه خوشبختی ذاتی
سؤال دیگری که با اندیشیدن حول مسأله خوشبختی مطرح می‌شود این است که «آیا خوشبختی و بدبختی ذاتی است» این ابهام در ذهن بعضی از ما وجود دارد که چگونه است که بعضی از انسان‌ها در خانواده‌ای متولد می‌شوند که زمینه‌های رشد و بالندگی به احسن وجه در آن خانواده وجود دارد. این‌که اگر راه رسیدن به خوشبختی دین‌داری است بعضی انسان‌ها در خانواده‌های دین‌دار و دین‌شناس متولد می‌شوند و بعضی دیگر در خانواده‌ای دین‌دار و بعضی هم در خانواده‌ای که اصلاً اعتقاد به دین ندارند؛ و کلاً این‌که راه خوشبختی هر چه که باشد برای گروهی هموار است و برای گروه دیگر نه.
نکته‌ای که در مسأله خوشبختی نباید از آن غفلت ورزید، مختار بودن انسان است دررسیدن به سعادت، یعنی اراده و اختیار انسان در نیل به سعادت، نقش اصلی را ایفا می‌کند؛ اگرچه عوامل دیگری نیز در میان است که بیرون از اراده و اختیار ماست. اینکه هر انسانی در زندگی خویش کم‌وبیش مختار است و خود می‌تواند راه و همراه خویش را برگزیند نیاز به اثبات ندارد و تصور آن کافی است تا تصدیق شود. بهترین دلیل بر مختار بودن انسان، در اختیار داشتن ابزار اختیار است. خداوند آفرینش انسان قوا و ابزاری نهاده است که مفهوم آن، مجاز بودن انسان در استفاده از آن‌ها است و استخدام آن قوا و ابزار، جز به اختیار ممکن نیست و معنایی ندارد. مولوی می‌گوید:
خواجه چون بیلی به دست بنده داد
بی‌زبان معلوم شد او را مراد
اما اینکه چرا برخی منکر اراده و اختیار انسان‌اند، دلایل بسیاری دارد که پاره‌ای از آن‌ها، از نوع دلایل نظری و فکری نیست، بلکه گاه انسان‌ها چنین افکاری را بر خود تحمیل می‌کنند تا شاید بتوانند همه نگون‌بختی‌ها و ناکامی‌های خویش را بر سر جبر خراب کنند و خود را از دادگاه وجدان و محکمه اجتماع پیروز و آبرومند بیرون آیند. (بابایی، ۱۳۸۰).
برخی از مفسرین با استناد غلط به آیات ۱۰۵ تا ۱۰۸ سوره مبارکه هود که می‌فرماید:
«یوم لاتکلم نفس الا بإذنه فمنهم شقی و سعید* فاما الذین شقوا ففی النار لهم فیها زفیر و شهیق* خالدین فیها مادامت السموات و الارض الا ما شاء ربک ان ربک فعال لما یرید* و اما الذین سعدوا ففی الجنه خالدین فیها مادامت السموات و الارض الا ماشاء ربک عطاء غیر مجذوذ»
خواسته­اند تا خوشبختی و بدبختی را امری ذاتی قلمداد کنند. این در حالی است که نه‌تنها از آیه فوق چنین برداشتی ممکن نیست، بلکه به‌وضوح ثابت می‌کند که سعادت و شقاوت امری اکتسابی است. خداوند می‌فرماید: «اما الاشقیا و اما السعدا» و مانند آن و ازاینجا روشن می‌شود آنچه در تفسیر فخر رازی آمده است که:
«در آیات، خداوند از هم‌اکنون حکم کرده که گروهی در قیامت سعادتمند و گروهی شقاوتمندند؛ و کسانی را که خداوند محکوم ‌به چنین حکمی کرده و می‌داند سرانجام در قیامت سعید یا شقی (خوشبخت و بدبخت) خواهند بود، محال است تغییر کند و الا لازم می‌آید که خبر دادن خداوند کذب و عملش جهل شود و این محال است» برداشتی بی‌اساس است. همان‌طور که بیان شد اگر انسان‌ها افکاری که از نوع دلایل فکری نیست بر خود تحمیل نکنند، مفهوم آیه روشن است؛ کسانی که به اراده و خواست خود درراه سعادت پی نهاده‌اند، در قیامت در سایه اعمال خود سعادتمند هستند و کسانی که راه شقاوت را برگزیده‌اند در سایه اعمال خود شقاوتمندند. (مکارم شیرازی، ۱۳۸۵).
و اگر بپذیریم که خوشبختی و بدبختی ذاتی است و بدون اختیار و اراده به نیکی‌ها و بدی‌ها کشیده می‌شویم، تعلیم و تربیت لغو و بیهوده خواهد بود. آمدن پیامبران و نزول کتب آسمانی و نصیحت و تشویق و توبیخ و سرزنش و مؤاخذه و بالاخره جزا و پاداش همگی یا بی‌فایده است و یا ظالمانه.
آن‌هایی که مردم را در انجام خوب و بد مجبور می‌دانند خواه این جبر، جبر الهی یا جبر طبیعی، یا جبر اقتصادی و یا جبر محیط بدانند تنها به هنگام سخت گفتن و یا مطالعه از این مسلک طرفداری می‌کنند ولی در عمل حتی خودشان هرگز چنین عقیده‌ای ندارند، به همین دلیل است که اگر به حقوق آن‌ها تجاوزی شود، متجاوز را مستحق توبیخ، ملامت، محاکمه و مجازات می‌دانند و هرگز حاضر نیستند به‌عنوان اینکه او مجبور به انجام این کار است، از وی صرف‌نظر کنند. به‌هرحال هیچ جبری مسلکی را نمی‌یابیم که در عمل روزانه به این عقیده خود پایبند باشد، بلکه برخوردش با تمام انسان‌ها برخورد با افراد آزاد، مسئول و مختار است.
جالب اینکه در آیات فوق «شقوا» به‌عنوان فعل معلوم و «سعدوا» به‌عنوان فعل مجهول آمده است. این اختلاف شاید اشاره به نکته لطیفی باشد که انسان راه شقاوت را با پای خود می‌پیماید، ولی برای پیمودن راه سعادت تا امداد و کمک الهی نباشد پیروز نخواهد شد؛ و بدون شک این امداد و کمک تنها شامل کسانی خواهد شد که گام‌های نخستین را بااراده و اختیار خود برداشته‌اند و شایستگی چنین امدادی را پیداکرده‌اند. (همان، ۲۳۷)
با توجه به آیات متوجه می‌شویم خوشبختی که در اینجا مطرح‌شده، خوشبختی و سعادت آخرت است و اشاره دارد به‌جاودانگی و خلود در آتش برای شقاوتمندان و ماندگاری سعادتمندان در بهشت. بالطبع خوشبختی در دنیا نیز نمی‌تواند ذاتی باشد، چراکه اگر این‌گونه بود در مبانی تربیتی نباید توصیه به تلاش و کوشش، کار کردن، کسب علم و … می‌شد و اگر بگوییم این موارد نیز برای خوشبختی آخرت است به خطا رفته‌ایم؛ زیرا مواردی که دین به آن اشاره‌کرده علاوه بر تأثیر در خوشبختی آخرت در خوشبختی دنیا نیز مؤثرند و به آن تصریح‌شده است.
به‌طور مثال امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند:
«خیر الدنیا و الاخره فی خصلتین: الغنی و التقی و شر الدنیا و الاخره فی خصلتین: الفقر و الفجور»؛
خیر دنیا در دو چیز است: بی‌نیازی و پرهیزگاری و شرّ دنیا و آخرت باهم است؛ یعنی فقر و گناهکاری.
در این حدیث شریف اشاره به دنیا و آخرت باهم است؛ یعنی فقر و بی‌نیازی همان‌قدر که در خوشبختی دنیا مؤثرند در خوشبختی آخرت هم نقش دارند و همین‌گونه است پرهیزگاری و گناهکاری. گاه گمان می‌کنیم که اثر پرهیزگاری و گناهکاری در آخرت بر ما معلوم می‌شود اما چنین نیست، بلکه انسان اثر عمل خود را در دو مرحله می‌بیند. به تعبیری شاید بتوان گفت که اثر عمل در دنیا موهبتی است از جانب خدای تعالی تا انسان متوجه شود که اگر پای درراه سعادت گذاشته است بااراده قوی‌تر طی طریق کند؛ و اگر راه شقاوت را می‌پیماید، متنبه شود و از آن راه بازگردد. در مورد فقر و بی‌نیازی هم همین‌طور است. فقر و بی‌نیازی چه در معنای عام (فقر فرهنگی، فقر اقتصادی و…) و چه در معنای خاص آن (فقر اقتصادی) بکار رود نیز در خوشبختی دنیا و آخرت مؤثر است. امام علی علیه‌السلام به فرزندشان محمد بن حنفیه می‌فرمایند:
«یا بنی! انی أخاف علیک الفقر، فاستعذ بالله منه فإن الفقر منقصه للدین مدهشه، داعیه للمقلت»؛
فرزندم! برای تو از فقر می‌ترسم، پس‌ازآن به خدا پناه ببر، زیر فقر، دین انسان را ناقص و عقل پریشان او را به مردم و مردم را به او بدبین می‌سازد.
در این حدیث اشاره به اثر فقر در دین و عقل و در روابط اجتماعی شده است که در بعضی از موارد، مصادیق بین دنیا و آخرت مشترک‌اند و در بعضی مربوط به یکی از آن‌هاست. فقر از مواردی است که انسان بااراده و اختیارش می‌تواند آن را از بین ببرد (هرچند همان‌طور که اشاره کردیم، موارد دیگری غیر از اراده و اختیار در خوشبختی تأثیر دارند.) و یا بااراده خود از راه‌های دیگری مثل قناعت بر آن غلبه کند.
رابطه بهداشت روان و خوشبختی
با بررسی این دو مقوله (بهداشت روان و خوشبختی) می‌توان گفت که عوامل مؤثر در بهداشت روان و عوامل اثرگذار در خوشبختی تقریبا باهم یکی هستند و همان‌طور که خوشبختی متغیر است، بهداشت روآن‌هم متغیر است. مسائلی مثل عوامل فرهنگی، تربیتی، شرایط اجتماعی و اقتصادی و به‌طورکلی با در نظر گرفتن متغیرهایی مثل مذهب، ایمان، روحانیت و معنویت، چهار عامل مهمی هستند که در هر دو مقوله نقش بسزایی ایفا می‌نمایند. درگذشته تعاریف مختلفی از خوشبختی آورده شد، در اینجا به تعریف مختصری از بهداشت روانی پرداخته تا نقاط اتصال آن با خوشبختی روشن شود و بتوان ارتباط این دو با یکدیگر و با توجه به نقش دین در بهداشت روان، نقش دین را در خوشبختی بیان کنیم.
روانشناسان بهداشت روانی را تعبیر به داشتن احساس آرامش و امنیت درون، دور بودن از نشانه‌های اضطراب و افسردگی و تعارض مزمن روانی و برخورداری از سلامت ذهن، اندیشه تفکر کرده‌اند. از بهداشت روانی تعبیرات و معانی گوناگون شده است. در اینجا به هشت معنی از آن اشاره می‌کنیم: ۱- عدم بیماری روانی، ۲- قدرت تأمل در باب خود، آگاهی از این‌که چه می‌کنیم و چرا می‌کنیم، ۳- نمو، رشد و خودشکوفایی، ۴- یکپارچگی همه فرآیندها و صفات فرد، ۵- توانایی کنار آمدن با فشار روانی، ۶- خود فرمایی و خود فرمان‌بری، ۷- دیدن جهان چنان‌که واقعاً هست، ۸- تسلط بر محیط: توانایی مهر ورزیدن، کار، در ارتباطات و مناسبات با دیگران خوشایند بودن قدرت انطباق و سازگاری و … با این تعریف کلی می‌توان گفت که بدون داشتن بهداشت و سلامت روانی یعنی بدون داشتن احساس آرامش و امنیت درون و نداشتن افسردگی و اضطراب و… نمی‌توان بر احساس بالاتر یعنی حسّ خوشبختی دست‌یافت و می‌توان گفت خوشبختی حسی درونی است و در اصل مرتبط باروح و روان آدمی است. پس با روانی بیماری نمی‌توان خوشبختی را حس کرد.
متغیرهای مؤثر در خوشبختی
بهداشت روانی فرد، اجتماع و… بسیار متغیر و در حال دگرگونی و تحول است. عوامل بسیاری در شکل‌گیری، دگرگونی، تحول و تعالی و یا سقوط بهداشت روانی نقش دارند. شاید مشکل بتوان عاملی پیدا کرد که در سلامت روان بی‌اثر باشد. عواملی مانند سن، جنس، مذهب، نژاد، جغرافیا، شغل، تأهل و تحصیلات، عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، عوامل روان‌شناختی همچون خلق، تفکر، شناخت، منطق، هوش، شخصیت و… در سلامت روان نقش مؤثری دارند. در چند دهه اخیر عوامل زیادی در حوزه عرفان، مذهب، ایمان، روحانیت و معنویت شناسایی شده‌اند که در تأمین سلامت روان انسان مؤثرند؛ و می‌توان چهار حوزه مرتبط با بهداشت روانی را به این صورت نام برد: روانی، زیستی، اجتماعی، معنوی. اکثر این عوامل در خوشبختی نیز مؤثرند؛ که برای هرکدام از چهار گروه می‌توان تأییداتی از جانب دین در نظر گرفت. مثلاً از عوامل اجتماعی که در خوشبختی مؤثرند، مورد وثوق بودن در جامعه است.
امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند:«کفی بالمرء سعاده ان یوثق به فی امور الدین و الدنیا»؛از خوشبختی مرد همین بس که در امور دین و دنیا مورد اعتماد باشد.
و یا در مورد عوامل زیستی که در خوشبختی مؤثرند، می‌توان گفت که اگر محیط‌زیست انسان محیطی آلوده باشد- با در نظر گرفتن اثرپذیری انسان- طبعاً در چنین محیطی آسوده نخواهد بود و این آلودگی باعث رنجش جسم و روان آدمی می‌گردد که در این دو (جسم و روان) در احساس خوشبختی دخیل‌اند.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:«زندگی بدون احراز سه عامل حیاتی، گوارا نیست: هوای پاک، آب روان و زمین حاصل خیز«
مورد دیگری که می‌توان جزء عوامل زیستی در نظر گرفت مسأله هم‌زیستان انسان می‌باشند که به‌نوعی جزء عوامل روانی نیز شمرده می‌شوند.