با توجه به این‌که فرق مختلف اهل سنّت در مورد حکم منافع مقبوض به عقد فاسد آرای متفاوتی دارند لذا ما هم در اینجا نظرات هر یک را جداگانه بیان می‌کنیم.

بند یکم: فقه حنفیه

بر اساس فقه حنفیه عقود نادرست به دو دسته تقسیم می‌شوند عقد باطل و عقد فاسد. عقد فاسد از آن‌جا که با با قبض افاده ملکیّت می‌کند، هر چند ملکیّت فاسد^[۳۷۷] ناگزیر در چنین عقدی منافع خواه مستوفات و خواه غیر مستوفات به تبع اصل متعلق به قابض می‌شود و در برابر فروشنده مسؤول نیست.
اما عقود باطل همان‌طور که دانسته شد این نوع از عقود افاده ملکیّت نمی‌کنند و در صورت قبض مشتری مالک مبیع نخواهد شد، لیکن در صورت تلف مبیع گروهی قابض را ضامن عین دانسته‌اند، این گروه به دو دسته تقسیم شده‌اند: دسته‌ی معتقد هستند که مال مقبوض در حکم عینی است که به قصد انجام معامله به مشتری تسلیم گردیده است (مقبوض بالسوم) و دسته‌ی می‌گویند که عمل قابض شبیه غصب است.
در مقابل گروهی دیگر می‌گویند که چون قبض مورد معامله به اذن بایع انجام گرفته لذا مبیع در حکم امانت است و قابض جز در صورت تعدّی و تفریط مسؤول نیست.^[۳۷۸]
بر اساس فقه حنفی در غصب، غاصب مسؤول منافع نیست و از آن‌جا که عقد باطل افاده ملکیّت برای مشتری نمی‌کند لذا مقبوض به عقد باطل خواه از قبیل امانت باشد و خواه از قبیل مأخوذ بالسوم یا شبه غصب، قابض در هیچ یک از موارد یاد شده ضامن منافع نیست. اگر مبیع در حکم امانت

باشد، روشن است که قابض نه ضامن اصل است و نه ضامن منافع؛ در صورت مأخوذ بالسوم یا شبه غصب همان‌طور که دانسته شد در مورد غاصب که سخت‌گیرانه‌تر بر خورد می‌شود، ضامن منافع نیست. وانگهی باید دانسته شود که معاملات باطل اغلب مورد معامله از قبیل خوک و شراب و … است که از لحاظ شرعی نه ضامن اصل است و نه ضامن منافع.

بند دوم: فقه مالکیه

در فقه مالکی اگر مقبوض به عقد فاسد منافعی داشته باشد این منافع متعلق به قابض است به دلیل «الغله بالضمان» یا «الخراج بالضمان»، بنابراین قابض ضامن منافع نیست و می‌تواند از آن‌ها استفاده کند، از طرفی هم نمی‌تواند به خاطر هزینه‌ها و نفقاتی که برای مبیع کرده به بایع رجوع کند^[۳۷۹] تنها در صورتی می‌تواند به بایع رجوع کند که مورد معامله سودی نداشته و او برای مبیع مخارجی را متحمل شده باشد.
قابض تا زمانی می‌تواند از منافع مورد معامله فاسد بهره ببرد که مالک درخواست ردّ مال را نکرده باشد والاّ از آن به بعد او نسبت به منافع مسؤول است به دلیل «الخراج بالضمان» منافع از آن قابض است هر چند وی به فساد معامله آگاه باشد.^[۳۸۰]
و اما در غصب نظر ایشان به گونه دیگر است، بر این اساس در غصب بنا به یکی از دو قول باید منافع را به مالک ردّ کند به دلیل «لا یَحِلُّ مالِ امرئٍ مُسلم الاّ عَن طیبِ نفس» و موافق قول دیگر منافع تنها در عقار یعنی زمین و خانه به مالک مسترد می‌شود لیکن منافع حیوان متعلق به غاصب است.^[۳۸۱]

بند سوم: فقه حنبلی

بر اساس فقه حنبلی در بیع صحیح منافع مضمون نیست بخلاف بیع فاسد که در آن مطلق منافع مضمون است. برخی از فقهای ایشان گفته‌اند: «در عقد فاسد مشتری باید مبیع را به اضافه نماء منفصل و اجرت‌المثل مدتی که مال نزد وی بوده به بایع ردّ کند.»^[۳۸۲]
برای مثال نظر برخی از فقهای ایشان در مورد بعضی از عقود بیان می‌کنیم. ابن رجب در مورد اجاره فاسد گفته است: «اگر اجاره صحیح باشد باید مال‌الاجاره با تسلیم عین پرداخت گردد خواه مستأجر از آن منتفع شود یا خیر. لیکن در اجاره فاسد دو روایت وجود دارد که بر اساس یکی اجاره فاسد درست مانند اجاره صحیح است و دیگری آن که مال‌الاجاره تنها در صورت انتفاع از ملک پرداخت می‌شود.»^[۳۸۳]
در مورد اجاره روایت دیگری از احمدبن حنبل وجود دارد که به موجب آن در اجاره صحیح هم اجرت باید به اندازه انتفاع پرداخت شود و این در حالتی است که مستأجر به جهت عذری که به شخص خودش مربوط است از بهره‌گیری و انتفاع صرف نظر کند.^[۳۸۴] لیکن صاحب المغنی در اجاره فاسد مستأجر را ضامن اجرت می‌داند خواه در آن سکونت کرده و خواه نکرده باشد.^[۳۸۵]
مورد مثال بعد عقد عاریه است، به نظر ایشان اگر کسی مالی را عاریه کند و از آن منتفع شود و بعد معلوم گردد که ملک دیگری بوده است مالک می‌تواند اجرت‌المثل مال را از هر یک از معیر یا مستعیر مطالبه نماید. اگر مستعیر از عهده ضمان بر آمد به معیر مراجعه می‌کند و خسارت را از وی می‌گیرد زیرا او مستعیر را مغرور کرده و گرفتار زیان ساخته است، چون مال را به عنوان این‌که اجرتی ندارد به وی سپرده و اگر مالک مال به معیر مراجعه کند وی حق رجوع به کسی را ندارد زیرا ضمان به عهده وی استقرار یافته است.^[۳۸۶]
فقهای ایشان در مورد غصب مقررات سخت‌تری بر خلاف معاملات فاسد وضع کرده‌اند، غاصب در فقه حنبلی باید اجرت‌المثل زمین را از وقت غصب تا زمان تسلیم به مالک تأدیه کند و بر همین اساس غاصب باید از عهده همه احر و مزد برآید خواه منافع را استیفاء کرده و خواه نکرده باشد زیرا منافع مال در ید عدوانی او تلف شده است. هم‌چنین اگر زمین را غصب کند و در آن خانه بسازد چنان‌چه مصالح بنا از مال غاصب باشد باید اجرت‌المثل زمین را به مالک بدهد.^[۳۸۷]
در صورتی که غاصب ملکی را به کسی اجاره داده گفته‌اند هرگاه مالک برای دریافت اجرت به مستأجر رجوع نماید تنها می‌تواند اجرت زمانی را که وی در آن اقامت کرده از وی مطالبه کند زیرا فقط در این مدت است که مستأجر اثبات ید کرده است.^[۳۸۸]

بند چهارم: فقه شافعی

مذهب شافعی در عقد فاسد، قابض را مسؤول منافع می‌دانند. بر همین اساس اگر مال اجرتی دارد باید اجرت زمانی را که مال در دستش بوده ادا کند زیرا مال در ضمان اوست و حق استیفا از منافع را ندارد و همچون غاصب ضامن است.^[۳۸۹]
برخی از فقهای ایشان گفته‌اند: «در مقبوض به عقد فاسد، قابض ضامن اجرت‌المثل مدتی است که مال در دست او قرار داشته هر چند در این مدت از آن منتفع نشده باشد.»^[۳۹۰]
همان‌طور در گذشته بیان شد در فقه شافعی مقررات ضمان در عقد فاسد به عینه همان مقررات غصب است و ایشان در این باب گفته‌اند که غاصب مسؤول تأدیه اجرت‌المثل مال است به شرطی که برای آن عادتاً اجرتی باشد.^[۳۹۱] مثلاً در مورد خانه آمده است که غاصب ضامن منافع است خواه منافع را با استعمال تفویت کرده باشد و خواه به خودی خود و بی‌استعمال فوت شده و از میان رفته باشد.
بنابراین در فقه شافعی قابض ضامن منافع است اعم از مستوفات و غیرمستوفات و در ضمان منافع مال میان دو صورت علم و جهل قابض به فساد تفاوتی نیست.^[۳۹۲]

گفتار سوم: مستندات ضمان منافع در حقوق ایران

در حقوق ایران نیز منافع مانند اعیان، در نظر عرف، مال محسوب می‌شود و مردم آن را با پول مبادله می‌کنند. مالیت اشیای به دلیل وجود منافعی است که از آن‌ها برای انسان به دست می‌آید و مقصود از غصب منافع، استیلاء بر صلاحیت انتفاع از اعیان است که در نظر عرف و قانون، وجود خارجی و مستمر و یک پارچه دارد و می‌توان آن را برای مدتی نسبت به آینده، در برابر عوض انتقال داد (اجاره) و در عالم اعتبار، از عین جدا ساخت و مالکی دیگر برای آن تعیین کرد.^[۳۹۳]
در حقوق مدنی ایران، بر اساس ماده ۳۲۰ قانون مدنی، غاصب علاوه بر عین ضامن منافع مال مغصوب در مدت غصب خواهد بود؛ در صدر این ماده این چنین بیان شده است: «نسبت به منافع مغصوب، هر یک از غاصبین، به اندازه منافع زمان تصرّف خود و ما بعد خود، ضامن است؛ اگر چه استفاده منفعت نکرده باشد …» همان‌طور که از اطلاق ماده بر می‌آید تفاوتی بین منافعی که استیفاء کرده و منافعی که استیفاء نکرده نیست و غاصب را ضامن منافع تلف شده می‌داند. تفاوتی نیست، بین کسی که خانه‌ای را غصب کرده و در آن سکونت کرده و کسی که اتومبیل تاکسی دیگری را که هر روز با آن کار می‌کرده، توقیف کند و از آن استفاده نکند؛ زیرا غاصب دوم اگر چه استیفاء منفعت از اتومبیل نکرده ولی سبب تفویت منفعت عین شده است. در این صورت غاصب، ضامن اجرت‌المثل منافع مال مغصوب خواهد بود. غاصب ضامن منافع پس از تلف مال تا زمان ردّ مثل یا قیمت نیست، زیرا منافع تابع عین است و پس از تلف عین، منافعی موجود نیست تا غاصب مسؤول آن باشد.^[۳۹۴]
در این‌که غاصب، ضامن منافع تفویت شده مال مغصوب است، بین حقوق‌دانان هیچ تردیدی وجود ندارد؛ خواه منافع متصل به ان باشد و یا منفصل؛ خواه در زمان غصب به وجود آید یا پیش از آن و خواه غاصب از آن بهره مند شود یا معطّل بگذارد تا تلف گردد.^[۳۹۵] ولی در مبنای ضمان، بین حقوق‌دانان، اختلاف نظر وجود دارد.
به نظر برخی از حقوق‌دانان ضمان در تمام موارد مبتنی بر اتلاف است و منکر مفهوم غصب منافع است به دلیل عدم استقرار منافع در تصرّف مستولی؛ در نظر آن‌ها، ضمان مندرج در ماده ۳۲۰ قانون مدنی نیز عنوان اتلاف دارد.^[۳۹۶]
این نظر مردود است و دیگر حقوق‌دانان به آن پاسخ داده‌اند که لازمه مستند ساختن ضمان غاصب به اتلاف منافع، این است که او تنها مسؤول منافعی باشد که خود از بین برده است؛ در حالی که ضمان ید به مراتب گسترده‌تر از این مسؤولیت است و غاصب، ضامن تلف‌های ناشی از قوه قاهره یا اشخاص ثالث نیز هست و ضمان ناشی از غصب منافع منحصر به ماده ۳۲۰ قانون مدنی نیست.^[۳۹۷] در ماده ۳۶۶ قانون مدنی آمده است: «هرگاه کسی به بیع فاسد، مالی را قبض کند، باید آن را به صاحبش ردّ نماید و اگر تلف یا ناقص شود، ضامن عین و منافع آن خواهد بود.»
در اینجا، قانون‌گذار به متصرّف، به دیده غاصب می‌نگرد و ضمان غاصب در مورد منافع تفویت شده ناشی از استیلای نامشروع است؛ نه اتلاف، در صورتی که مال مغصوب، منفعتی متصل به آن داشته باشد، به همراه عین به مالک ردّ می‌شود و غاصب نمی‌تواند از این بابت حقی مطالبه کند؛ هر چند که منفعت نتیجه فعل او باشد.^[۳۹۸]
عمل غاصب در مال غیر، بدون اذن مالک آن می‌باشد و قانون، احترام و ارزشی برای عمل عدوانی نشناخته است. برخی دیگر ازحقوق‌دانان نیز مبنای ضمان منافع را غصب دانسته و آن را با مبانی قانون مدنی سازگارتر می‌دانند؛ زیرا منفعت هم، مانند عین، در نظر عرف، مال محسوب می‌شود و آن را با پول مبادله می کند.^[۳۹۹]
در مورد نماء منفصل نیز این تکلیف وجود دارد؛ زیرا همین که در تصرّف غاصب به وجود آید، مال مغصوب محسوب می‌شود و غاصب، ضامن منافع تفویت شده مال مغصوب است؛ خواه متصل به آن باشد یا منفصل، خواه در زمان غصب به وجود آید یا پیش از آن و خواه غاصب از آن بهره‌مند شود یا معطّل گذارد تا تلف گردد.^[۴۰۰]
بنابراین درباره منافع مستوفات، با توجه به این‌که غاصب از این منافع استفاده نموده، مسؤولیت او بر مبنای قاعده علی‌الید توجیه می‌شود؛ ولی درباره منافع غیر مستوفات با توجه به عدم تسلیط غاصب بر آن‌ها، مسؤولیت او بر اساس قاعده اتلاف قابل توجیه است.

گفتار چهارم: ضمان منافع انسان

در ابتدا مناسب است که بگوییم که به دلیل منع خرید و فروش انسان و عدم وقوع آن در جهان کنونی، بحث از مسؤولیت طرف معامله فاسد نسبت به انسان مقبوض وی، موضوعاً منتفی است و ما نیز از طرح بحث در این زمینه خودداری می‌کنیم. موضوع مورد بحث در اینجا فرضی است که منافع انسانی ، مورد معامله فاسد قرار گرفته باشد. در این فرض لازم است منافع فکری، بدنی، فوت شده و تفویت شده را مورد بررسی قرار دهیم. منظور از منافع بدنی همان منافعی است که به عنوان اجاره متداول انسان یا قرارداد کار مورد معامله قرار می‌گیرد و غرض از منافع فکری (عقلی) همان تراوشات فکری است که مورد قرارداد، از جمله قرارداد اجاره و جعاله قرار می‌گیرد.
البته این نوع منافع با مالکیّت معنوی مانند حق تألیف نسبت به تألیفات خود متفاوت است. چرا که در مورد دوم شخص بدون این‌که طرف قرارداد با کسی قرار گیرد مستقلاً آن را برای خود ایجاد می‌کند، هر چند ممکن است وی بعداً مطابق موضوع مورد بحث آن را مورد معامله قرار دهد؛ ولی در اینجا، فرض حالتی را نموده‌ایم که شخص به عنوان طرف قرارداد، تراوشات فکری خود را در ملکیّت کارفرما یا مستأجر ایجاد می کند. مانند قرارداد تحقیق در ضمینه خاص با یک مؤسسه تحقیقاتی به طوری که اجرت در مقابل مدت زمان مذکور در قرارداد قرار گیرد نه در مقابل حاصل کار فکری. هر چند که تا کنون، احکام این نوع اموال، بر فرض مورد معامله فاسد قرار گرفتن آن، به طور مستقل بررسی نشده است ولی می‌توان آن را تابع احکام منافع بدنی دانست و قائل به تفصیل بین آن‌ها نشد؛ چرا که عرفاً، این موارد نیز مال محسوب شده و نمی‌توان به طور غیر مشروع آن را تملک نمود.
و اما در خصوص ضمان منافع بدنی، بین فقهای اسلامی اختلاف است. فقهای امامیه بین فوت آن با تفویت یا استیفای آن، تفصیل قائل شده‌اند.
حضرت امام خمینی(ره) چنین منافعی را مشمول علی‌الید ندانسته است ولی هرگاه شخصی که اجیر دیگری است توسط شخص دیگری به گونه‌ای حبس شود که منفعت مذکور فوت گردد، حابس، ضامن خواهد بود. همین طور است در موردی که وی را مورد استخدام درآورده و از وی استیفای منفعت نماید که در این صورت نیز مانند مورد قبلی، وی ضمان اجرت‌المثل را خواهد داشت ولی در غیر این دو مورد، ولو این‌که شخص متبحّر باشد و محبوس نیز گردد، حابس ضامن نخواهد بود.^[۴۰۱] به نظر می‌رسد که ایشان، نه تنها منافع مذکور را مشمول علی‌الید ندانسته بلکه ضمان منافع نیز مستند به قاعده احترام، تفویت دانسته‌اند.
بنابراین می‌توان گفت که هرگاه نیروی بدنی یا فکری شخصی، مورد معامله فاسد قرار گیرد؛ نه تنها طرف معامله نسبت به منافع غیر مستوفات، در صورت در صورت تحقق قاعده تفویت،^[۴۰۲] مسؤول است بلکه نسبت به منافع مستوفات نیز به دلیل قاعده احترام مسؤول خواهد بود. با توجه به این‌که استدلال کافی در این ضمینه در مباحث این پایان نامه مطرح نموده‌ایم از بحث بیشتر صرف نظر می‌کنیم.
در بین فقهای اهل سنّت، حنفیان منافع اعم انسانی و غیر انسانی را به دلیل غیر مالی دانستن آن‌ها و مطابق قاعده «الخراج بالضمان» ضمان‌آور ندانسته‌اند، مگر منافع حاصل از مال موقوفه و مال یتیم و مالی که صاحبش، آن را به مرحله بهره‌برداری رسانده باشد.^[۴۰۳] از نظر مالکیه، حکم غصب منافع با منافع ناشی از عین مغصوبه متفاوت است به طوری که در حالت اول، هر دو نوع منافع فوت شده و استیفاء شده مضمون است ولی در حالت دوم، فقط منافع استیفاء شده ضمان‌آور می‌باشد. آن‌ها منافع انسانی را در صورت استیفاء، مضمون می‌دانند و فوت آن را ضمان‌آور نمی‌دانند.^[۴۰۴]
شافعیه نیز با این استدلال که غرض اصلی اموال، همان منافع می‌باشد و عدم ضمان آن موجب ظلم و ایراد ضرر به مردم می‌شود، آن را ضمان‌آور دانسته‌اند، ولی در مورد منافع انسانی اختلاف نظر دارند. عدّه‌ی از آن‌ها این منافع را به طور مطلق موجب ضمان دانسته‌اند و عدّه‌ی دیگر قائل به تفصیل شده و فوت آن را بر خلاف استیفاء، ضمان‌آور ندانسته‌اند.^[۴۰۵] مطابق نظر اخیر، آن‌ها از این لحاظ، به فقه شیعه نزدیک می‌باشند با این تفاوت که فرض تفویت را در صورت تحقق ارکان آن مطرح ننموده‌اند.
از نظر مذهب حنبلی، هر دو نوع منافع به طور مطلق،^[۴۰۶] ولو نسبت به انسان،^[۴۰۷] ضمان‌آور می‌باشند.^[۴۰۸]

مبحث سوم: مسؤولیت ردّ بدل

چنان‌چه مقبوض به عقد فاسد تلف شود در صورتی که مثلی باشد مثل ان و در صورتی که قیمی ‌باشد قیمت آن مضمون است و در این حکم جز از ظاهر اسکافی خلافی نقل نشده است. او حتّی در قیمی مثل را مضمون می‌داند.^[۴۰۹]
با توجه به اهمیت تعریف مال مثلی و قیمی ابتدا به تعریف مثلی و قیمی می‌پردازیم و سپس دلیل ضمان مثل در مثلی و ضمان قیمت در قیمی و مسایل مترتب بر آن‌ها را بیان خواهیم کرد.

گفتار یکم: تعریف مثلی و قیمی

عنوان مثلی و قیمی از مباحث بسیار مهم در فقه، حقوق و اقتصاد اسلامی می‌باشد. برخی کالاها روزگاری مثلی بوده‏اند، اما امروزه قیمی هستند و بر عکس. به همین دلیل، اندکی برداشت متفاوت از مفهوم این دو عنوان، موجب تفاوت اساسی در تطبیق هر یک از آن دو بر اموالی همچون گندم، گوسفند، ماشین و… خواهد. فقها در تعریف مثلی و قیمی تعابیر مختلفی به کار برده‌اند از جمله:

ارزیابی نتایج(کیلمن ،۱۹۹۹)
۲-۲-۱۴-۶)-مدل تجزیه و تحلیل جریانی جری و پوراس
پوراس با مطالعه در خصوص مدلهای تحول سازمانی که از سال ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۹ مطرح شده بود. دریافت که در صورت به کارگیری صحیح تحول سازمان، آثار مثبت عمدهای بر حسب معیارهای عملکرد درونی ایجاد میشود. در بررسیای جامع، او آثار برنامههای مختلف تحول سازمان و منابع انسانی روی عملکرد فردی و سازمانی را آزمود. بررسیها نشان داد. فرایند تغییر در سیستمهای سازمانی، تغییراتی در عناصر سازمانی ایجاد میکند که این دو به نوبت منجر به تغییراتی در رفتارهای کاری اعضای سازمان خواهد شد. بر اساس این، پوراس مدلی را ترسیم کرد که چهار متغییر موجود در محل کار، شامل نوع سازماندهی، عوامل اجتماعی، محیط فیزیکی و فناوری را مورد توجه قرار میداد. مدلی که او ارائه کرد بعدها در مطالعات نیومن، ادوارد، رابرتسون و رابرتز به عنوان مبنایی برای تجزیه و تحلیل فرایند تحول در سازمان استفاده شد .(پوراس ،۱۹۹۹)

در شکل ۲-۵- در صفحه بعد مدل تجزیه وتحلیل جریانی پوراس نشان داده می شود .
شکل ۲-۵-مدل تجزیه و تحلیل جریانی، (پوراس^[۳۸] ،۱۹۹۹)
۲-۲-۱۴-۷)مدل شش- خانهای ویزبورد
یکی از ابزارهای علمی در خصوص تحول سازمانی، مدل شش بخشی ماروین ویزبورد^[۳۹] است. این مدل، چارچوبی است برای تشخیص حوزه های سازمان که در سال ۱۹۷۶ مطرح گردید و کماکان به طور وسیعی به وسیله کارگزاران تحول سازمان مورد استفاده قرار می گیرد. این مدل به کارگزاران تحول سازمان نشان می دهد که برای تشخیص مسائل و مشکلات سازمانی چه جاهایی را باید جستجو کرد و در پی یافتن چه چیزی بود.
ویزبورد، شش حوزه یا بخش بسیار مهم ( اهداف، ساختار، انگیزش، مکانیسم های مفید ، ارتباطات و رهبری) را مشخص کرده است، این بخشها در واقع عواملی هستند که اگر سازمان به دنبال کسب موفقیت می باشد باید به نحو صحیح با آنها برخورد نماید. مدل سیستماتیک «ویزبورد» به نحوی است که آمیزهای از دانش و تجربه را در اختیار مدیران تحول قرار می دهد. در این مدل شش مورد از مؤلفه های سازمان مورد استفاده قرار میگیرند. این مدل، یکی از انواع مدل های سیستمهای باز است که اگر چه بر اهمیت رابطه میان سازمان و محیط توجه بسیار دارد، بیشتر به این نکته میپردازد که به منظور ایجاد انعطاف کافی در سازمان جهت انطباق یافتن با تغییرات محیطی و همزمان، حفظ سطح عملکرد آن، اقداماتی باید در داخل سازمان انجام پذیرد. به عقیده ویزبورد اثر بخشی یک سازمان، به کیفیت شش مؤلفه مذکور و کیفیت ارتباط میان آنها بستگی دارد. این شش مؤلفه در شکل ۵.۲. ارائه شده است. هر یک از خانه های ارائه شده را باید از دو جنبه ‌رسمی و غیر رسمی مورد توجه قرار داد. به عقیده ویزبورد، بُعد رسمی سازمان اغلب ارتباط چندانی با آنچه در واقعیت انجام می پذیرد ندارد. بنابراین لازم است توجه ویژهای بر نوع اقدامات افراد، میزان اجرای اقدامات و تأثیر این اقدامات بر سطح عملکرد سازمان، معطوف گردد و از این طریق میتوان به انگیزه اقدامات افراد پی برد و تعیین کرد که به منظور بهبود رفتارها و اثر بخش نمودن آنها چه تغییراتی باید انجام پذیرد. به نظر میرسد که رهبری، نقش مهمی در هماهنگ سازی پنج مؤلفه دیگر سازمان ایفا نماید. ویزبورد اذعان میکند که به منظور اجرای اقدامات تشخیصی، در آغاز لازم است تا:
به یکی از خروجی های اصلی واحد مربوطه یا مجموعه سازمان توجه شود.
میزان رضایتمندی مشتریان یا مصرف کنندگان خروجی مورد نظر بررسی شود.
دلایل نارضایتی مصرف کنندگان از خروجی مورد نظر و نوع مشکلات موجود در روابط موجود میان شش مؤلفه سازمان بررسی شود.
شکل ۲-۶-مدل شش خانه¬ای ویزبورد، (ویزبورد^[۴۰]، ۱۹۷۶)
۲-۳) استراتژی‌ها تغییر و تحول سازمانی
هرگونه تغییر و تحولی در سازمان به منظور تأمین سلامت سازمانی و افزودن برکارآئی و اثربخشی سازمان صورت می‌پذیرد . متغیرهای اثربخشی چهار دسته‌اند فلذا استراتژی‌ها تحول نیز به چهار دسته زیر تقسیم می‌شوند که در رابطه با آن‌ها بایستی به دو نکته قبل از اعمال استراتژیها توجه نماییم.
نکته اول : هر یک از متغیرها رابطه متقابلی با یکدیگر داشته و در تعامل باهم میباشد لذا اعمال تغییر در هر یک از آن‌ها دگرگونی در سایر متغیرها را در پی دارد . بدین منظور قبل از اجرای هر استراتژی تغییری مثلاً استراتژی تغییرساختار سازمانی اثراتی که این تغییر بر سایر متغیرها خواهد داشت را دقیقاً ارزیابی نماید مثلاً اثر تغییر ساختار بر ترکیب نیروی انسانی.
نکته دوم : هرگونه تغییر و تحولی در متغیرهای چهارگانه سازمانی توسط نیروی انسانی انجام می‌پذیرد ، چرا که سه متغیر ساختار ، تکنولوژی و وظایف جزو جنبه‌های فیزیکی سازمان بوده و خود قادر به اعمال تغییر نیستند و تنها نیروی انسانی است که می‌تواند با بهره گرفتن از توان جسمانی و توان ذهنی خود تغییرات مورد نیاز را اعمال کند و این تغییرات اعمال نمی‌شود تا زمانی که نیروی انسانی متحول نشود. بدین خاطر است که می‌گویند : پیش‌شرط هر تحولی داشتن نیروی متحول است.
۲-۳-۱)استراتژی تغییر تکنولوژی
به لحاظ تنوع‌پذیری و رشد روزافزون تکنولوژی در جوامع امروزی پیش‌بینی تغییر و تحولات در زمینه گسترش بهره‌برداری از آن در آینده مشکل است اما امروزه شاهد هستیم که بسیاری از سازمان‌ها سعی دارند با بهره گرفتن از تکنولوژی های نوین ، سیستمها و روش‌های کاری خود را بهبود بخشند به عبارتی لزوم تغییر در تکنولوژی از آنجا نشأت می‌گیرد که هر سازمانی برای نیل به اهدافش نیاز به ابزار ، وسایل و ماشین‌آلاتی میباشد که از یک سو این ماشین‌آلات بعد از یک برهه زمانی بازدهی و کارآئی خود را از دست میدهند و از سوی دیگر با نوآوریهائی که صورت می‌گیرد دستگاه‌ها و ماشین‌آلات پیچیده‌تری به بازار عرضه میگردد و در این میان سازمان‌ها به منظور به‌روز و به هنگام نگه‌داشتن خودشان از این تکنولوژیها بهره می‌برند که تا شاید کارآئی و اثربخشی خودشان را بهبود بخشند.
۲-۳-۲)استراتژی تغییر ساختار
یکی از عوامل بسیار موثر در کارآئی یا عدم کارآئی یک سازمان ساختار آن سازمان میباشد که متشکل از تشکیلات و روش‌ها است . فلذا برای بهبود کارآئی و اثربخشی سازمان زمانی که مشکل در ساختار آن باشد می‌توان از این استراتژی بهره برد از آنجایی که ساختار سازمانی متأثر از عواملی همچون ارتباطات، اندازه سازمان ، پیچیدگی سازمان ، حیطه نظارت ، تمرکز و عدم تمرکز میباشد . لذا اعمال تغییر در آن لزوم هر یک از عوامل فوق را در پی خواهد داشت.
۲-۳-۳)استراتژی تغییر وظایف
گاهاً مشاهده می‌شود که علت عدم آگاهی یک سازمان در ترکیب مشاغل و نحوه طراحی آن نهفته است فلذا با بهره گرفتن از این استراتژی ها میتوانیم به طراحی مجدد تجزیه و تحلیل مجدد مشاغل واسطه روشهائی همچون مشاغل و ارزیابی‌های دوره‌ای مشاغل سازمان وظایف و کارکردها را در راستای بهبود کارآئی و انطباق مناسب بین مشاغل و با شاغلین و سازمان تغییراتی را اعمال نماییم.
۲-۳-۴)استراتژی تغییر نیروی انسانی
نیروی انسانی به عنوان استراتژیک ترین و حساس‌ترین منبع سازمان پیش از سایر عوامل در بالا یا پایین بودن کارآئی و اثربخشی سازمان دخیل میباشد .فلذا هرگاه نیاز به تغییر در افراد باشد ، ابتدا بایستی سطح این نیاز را تعیین نمود ، سپس تغییرات مورد نظر در آن سطح را اعمال کرد . این سطوح عبارت‌اند از:
الف)تغییر در دانش : در این سطح از افراد می‌خواهیم که مقالات ، جزوات و یا کتابهائی را مطالعه کرده و دوره‌های تخصصی را در مراکز آموزشی بگذرانند.
ب)تغییر در نگرش : بدین منظور از افراد می‌خواهیم با مشارکت در گروه‌ها به اصلاح نگرش‌های خود پرداخته و به نوعی بر میزان بینش و بصیرت خود در عمل بیفزایند.
ج)تغییر رفتاری فردی : در این سطح رفتار افراد از جنبه‌های تفاوت‌های فردی ، شخصیت ، ادراک ، انگیزش ، انتظار و… تحلیل‌شده سپس با بهره گرفتن از نظریه‌های کاربردی روانشناسی و سایر علوم رفتاری تغییر مورد نظر در رفتار فردی صورت می‌پذیرد.
د)تغییر رفتار گروهی و سازمانی : هرگاه نیاز به تغییر رفتار افراد در داخل گروه‌ها و اجتماعات مختلف مورد نظر باشد با بهره گرفتن از فنون روانشناسی ، جامعه‌شناسی و سایر علوم اجتماعی از طریق افزودن بر تعاون، همنوائی و انسجام گروهی از یک سو و کاستن از تنش ، تعارض و اختلافات گروهی ، از سوی دیگر رفتار افراد را متأثر از رفتار گروه یا سازمانی که عضویت آن را دارد تغییر میدهیم.
قدرت مقام
تغییرات اجباری تغییر رفتار گروهی و پیچیدگی سازمانی
تغییر رفتار فردی
تغییر نگرش
تغییر دانش
قدرت شخصی
تغییر مشارکت جویانه
زمان
۲-۳-۵) علل مقاومت در برابر تغییر و تحول
متناسب با سطح تغییر و میزان شدت آن مقاومت در برابر آن نیز می‌تواند در سطوح زیر تحلیل شود. به طور کلی علل مقاومت‌ها را به چهار دسته فردی ، گروهی ، سازمانی و اجتماعی تقسیم نمایند.
۱-علل فردی
متغیرهای موثر که باعث مخالفت افراد در برابر تغییرات می‌شود به دو دسته اصلی زیر تقسیم میشود.
الف ) به خطر افتادن منافع شخصی : مثلاً تغییر در تکنولوژی و واردکردن یک دستگاه خودکار باعث شود تا از میزان اضافه‌کار یک فرد کم گردد.
ب ) تغییر در نظام‌های روان‌شناختی : مثلاً تغییر در روش کار باعث شود تا فرد ترک عادت کند و یا استقلال فکری او را به خطر اندازد.
۲-علل گروهی:
این علل نیز به دو دسته تقسیم می‌شوند:
الف ) به خطر افتادن روابط گروهی : مثلاً تغییر در ساختار سازمانی باعث گردد که یک گروه غیررسمی از هم پاشیده شود
ب) بروز تنش‌ها و تعارضات گروهی : مثلاً تغییر در وظایف و مشاغل باعث تحریک حسادت‌ها شده و بر میزان تنش‌های گروهی افزوده شود.
۳-علل سازمانی
به سه دسته زیر تقسیم می‌شود:

یا خیر من دفنت بالقاع اعظمه
فطاب من طیبهن القاع والاکم
نفسی الفـداء لقبر انت سـاکنه
فیه العفاف و فیه الجود و الکرم
آن مرد این اشعار را انشا کرد و رفت. در این هنگام خواب بر من غالب شد. رسول خدا را در خواب دیدم که فرمود: ای عتبی خودت را به اعرابی برسان و به او بشارت بده که خداوند او را بخشیده است. ^[۲۶۵]
بیضاوی، مفسر بزرگ دیگری از اهل سنت، می‌گوید: این خطا کاران پیش رسول خدا معذرت‌خواهی می‌کردند و رسول اکرم هم شفیع آنها می‌شد و خدا نیز آنها را می‌بخشید. رسول خدا حق دارد که عذر آنها را بپذیرد و برای آنها شفاعت کند؛ گرچه جرمشان بزرگ باشد. منصب رسول خدا این است که اهل کبائر را شفاعت کند. ^[۲۶۶]

قرطبی در تفسیر الجامع الاحکام القرآن آورده است: ابوصادق از حضرت علی(علیه السلام) نقل می‌کند که سه روز پس از رحلت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)، مردی اعرابی آمد و خود را بر قبر نبی اکرم(ص) انداخت و خاک قبر پیامبر اکرم(ص) را به سر گرفت و گفت: ای رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، فرمان دادی، ما اطاعت کردیم و یکی از آیاتی که بر تو نازل شده این است: «ولو انهم اذ ظلموا انفسهم….» من بر نفس خود ظلم کرده‌ام و تو برایم طلب آمرزش کن. در این حال، از قبر پیامبر اکرم(ص) صدا آمد: خدا تو را بخشیده است.^[۲۶۷]
۷٫نامه مرد حمیری:
مردی به نام تبع، از قبیله حمیر، پیش از تولد پیامبر(ص) شنیده بود که به همین زودی پیامبری از سرزمین عربستان از سوی خدا برانگیخته خواهد شد. وی پیش از مرگ، نامه ای نوشت و از نزدیکان خود خواست اگر روزی چنین پیامبری به رسالت برخاست، نامه مرا به او برسانید. او در آن نامه چنین نوشته بود: اگر عمرم وفا نکرد و پیش از درک تو در گذشتم، در آخرت مرا شفاعت کن و فراموشم مکن. هنگامی که نامه به دست پیامبر رسید، سه مرتبه فرمود: آفرین بر تبع، برادر صالح.^[۲۶۸]
دلایل و مدارک شفاعت:
الف)قرآن:
در قرآن در باره مساله” شفاعت” (به همین عنوان) در حدود ۳۰ مورد بحث شده است.(البته بحثها
اشارات دیگرى به این مسأله بدون ذکر این عنوان نیز دیده مى‏شود).
آیاتى که در قرآن پیرامون این مساله بحث مى‏کنند به چند دسته تقسیم مى‏شوند:
گروه اول- آیاتى که بطور مطلق شفاعت را نفى مى‏کنند
مانند:
«أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّهٌ وَ لا شَفاعَهٌ»^[۲۶۹] و مانند: «وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَهٌ»^[۲۷۰]
در این آیات راههاى متصور براى نجات مجرمان غیر از ایمان و عمل صالح چه از طریق پرداختن عوض مادى، یا پیوند و سابقه دوستى، و یا مساله شفاعت نفى شده است. در مورد بعضى از مجرمان مى‏خوانیم:«فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَهُ الشَّافِعِینَ»^[۲۷۱] : شفاعت شفاعت کنندگان به حال آنها سودى ندارد.
گروه دوم- آیاتى که” شفیع” را منحصراً خدا معرفى مى‏کنند
مانند:
«ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفِیعٍ»^[۲۷۲] : غیر از خدا ولى و شفیعى نداریم و«قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَهُ جَمِیعاً»^[۲۷۳] : همه شفاعتها مخصوص خدا است.
گروه سوم- آیاتى که شفاعت را مشروط به اذن و فرمان خدا مى‏کنند
مانند:
«مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ»^[۲۷۴] : چه کسى مى‏تواند جز به اذن خدا شفاعت نماید"؟ و «وَ لاتَنْفَعُ الشَّفاعَهُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ»^[۲۷۵] : شفاعت جز براى کسانى که خدا اجازه دهد سودى ندارد.
گروه چهارم- آیاتى که شرائطى براى شفاعت شونده بیان کرده اند
گاهى این شرط را رضایت و خشنودى خدا معرفى مى‏کند مانند:«وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى‏»^[۲۷۶]
طبق این آیه شفاعت شفیعان منحصرا شامل حال کسانى است که به مقام” ارتضاء” یعنى پذیرفته شدن در پیشگاه خداوند، رسیده‏اند.
و گاه شرط آن را گرفتن عهد و پیمان نزد خدا معرفى مى‏کند مانند«لا یَمْلِکُونَ الشَّفاعَهَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً»^[۲۷۷]. (منظور از این عهد و پیمان ایمان به خدا و پیامبران الهى است).
و زمانى"صلاحیت شفاعت شدن” را از بعضى از مجرمان سلب مى‏کند، مانند سلب شفاعت از ظالمان در آیه شریفه قرآن«ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ»^[۲۷۸]: و به این ترتیب داشتن عهد
و پیمان الهى یعنى ایمان، و رسیدن به مقام خشنودى پروردگار و پرهیز از گناهانى چون ظلم و ستم، جزء شرائط حتمى شفاعت است. ^[۲۷۹]
شروط شفاعت با استناد به آیات قرآنی:
از مجموع آیات و روایات می‏توان شرایطی را برای «شفاعت» با اقسام آن استفاده نمود که اصلی‏ترین و مهم‏ترین آنها بدین قرار است:

1. 1. قابلیت برای شفاعت شدن:

شفاعت وسیله‏ای برای تتمیم و تکمیل سبب است؛ نه آنکه خودش سببی مستقل و تامّ باشد. بنابراین شخصی که مشمول شفاعت می‏شود، باید قابلیت آن را داشته و به غیر از شفاعت، از عوامل و اسباب دیگری بهره‏مند باشد.
عوامل مؤثر در شفاعت‏پذیری عبارت است از: ایمان، عواملی که موجب محرومیت از شفاعت نمی‏شود، وجود پیوند و ارتباط تکوینی میان شفاعت‏گر و شفاعت شونده و داشتن عملی که در پیشگاه حضرت حق مورد قبول واقع گردد تا عفو و غفران الهی، عملی نیکو و با حکمت باشد و فعل گزاف وبیهوده تلقی نگردد.

2. 2. قابلیت برای شفاعت کردن

این شرط در ناحیه شفاعت‏گر است. به عبارتی کسی یا چیزی که می‏خواهد شفیع دیگری باشد، باید قابلیّت این کار را داشته باشد؛ یعنی، مسأله چنین نیست که هر کس بتواند شفاعت‏گر شود؛ بلکه طبق نظم نظام هستی او نیز باید لایق و شایسته این واسطه‏گری باشد؛ مثلا اهل معصیت نبوده و قدرت ارزیابی مراتب اطاعت و مخالفت دیگران را داشته باشد. خداوند متعال این قابلیت را چنین تشریح می‏کند:
«وَ لا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَهَ إِلاَّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُون»^[۲۸۰] : و کسانی که به جای او می‏خوانند [ و می‏پرستند] اختیار شفاعت ندارند؛ مگر آن کسانی که آگاهانه به حق گواهی داده باشند.

3. 3. مأذون بودن از سوی خداوند:

سوره بقره آیه ۲۵۵، سوره یونس آیه ۳، سوره مریم آیه ۸۷؛ سوره طه آیه ۱۰۹، به عقیده
شهید مرتضی مطهری(ره) فرق اساسی شفاعت واقعی و حقیقی با شفاعت باطل و نادرست، در این است که شفاعت حقیقی از خدا آغاز گشته به گناه‏کار ختم می‏گردد و در شفاعت باطل عکس آن فرض شده است؛ زیرا در شفاعت واقعی، خداوند برانگیزاننده آن است و در شفاعت‏های ناصحیح که نمونه‏های آن در زندگی دنیایی وجود دارد؛گناهکار برانگیزاننده شفاعت است.^[۲۸۱]
دلیل این که شفاعت باید به اذن خداوند باشد، این است که در فلسفه الهی ثابت شده که واجب الوجود بالذات از جمیع جهات و حیثیات واجب الوجود است؛ یعنی، چنان که واجب الوجود در ذات خود، معلول و محتاج غیر نیست، در صفات و افعال خود نیز امکان ندارد که تحت تأثیر علتی قرار گیرد. او تأثیر گذار محض است و از هیچ چیزی و کسی تأثیر نمی‏پذیرد.

از معادله فیلیپس [۸۷] و با بهره‌گیری از متغیرهای ورودی، اعداد رینولدز و پرانتل و قرار دادن در معادله فیلیپس، می‌توان مقایسه‌ای نسبی به عمل آورد. در این قسمت شبیه­سازی انجام شده با نتایج حاصل از معادله فیلیپس مقایسه می­ شود. برای شبیه­سازی، از سیال نیوتنی آب در دمای ۲۵ درجه سانتی ­گراد، تحت جریان مغشوش استفاده می­کنیم. مسئله برای سه رینولدز ۲۵۰۰، ۴۵۰۰ و ۶۰۰۰ حل می­ شود. هندسه مسئله، میکروکانالی به قطر ۱۰۰ میکرون و طول ۲۰ میلی­متر است که تحت شار گرمایی ۱۰۰۰۰۰ وات بر مترمربع است.

در جدول ۸-۳ مقادیر عدد ناسلت با بهره گرفتن از دو روش، محاسبه و با یکدیگر مقایسه شده‌اند. این دو روش، معادله فیلیپس [۸۷] و همچنین محاسبات صورت گرفته در شبیه سازی با شرایط بالا هستند.
جدول ۸-۳ مقایسه عدد ناسلت میانگین سیال نیوتنی آب به دو روش در رینولدزهای متفاوت

۸-۴ محاسبه ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی و عدد ناسلت سیال غیرنیوتنی پایه
با داشتن دمای دیواره در هر نقطه از طول لوله و محاسبه دمای توده سیال در آن نقطه، ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی موضعی سیال به دست می‌آید. در شکل ۸-۴ منحنی‌های مربوط به این مقادیر برای سیال غیرنیوتنی پایه که در این تحقیق محلول ۵_/۰ درصد وزنی کربوکسی متیل سلولز در آب است برای سه عدد رینولدز ۲۵۰۰، ۴۵۰۰ و ۶۰۰۰ ترسیم شده است. این منحنی­ها از ورودی لوله و ناحیه توسعه یافته و انتهای لوله امتداد می­یابند. همان‌طور که مشاهده می‌شود با افزایش عدد رینولدز ضریب انتقال حرارت سیال افزایش یافته است.
شکل ۸-۴ تغییرات ضریب انتقال حرارت موضعی سیال غیرنیوتنی پایه در طول لوله و اثر عدد رینولدز
شکل ۸-۵ تغییرات عدد ناسلت را در سه عدد رینولدز متفاوت برای سیال غیرنیوتنی پایه نشان می‌دهد. همان‌طور که ملاحظه می‌شود مطابق انتظار عدد ناسلت با افزایش رینولدز افزایش یافته است.
افزایش رینولدز از ۲۵۰۰ به ۴۵۰۰ باعث افزایش ضریب انتقال حرارت میانگین به میزان ۶_/۱% می­ شود و افزایش رینولدز از ۴۵۰۰ به ۶۰۰۰ ، افزایش ۵_/۱۷ درصدی ضریب انتقال حرارت میانگین را به همراه دارد.
به طور مشابه برای عدد ناسلت میانگین، افزایش ۶_/۱ درصدی عدد ناسلت میانگین با افزایش عدد رینولدز از ۲۵۰۰ به ۴۵۰۰ و افزایش ۵_/۱۷ درصدی عدد ناسلت میانگین در تغییر عدد رینولدز از ۴۵۰۰ به ۶۰۰۰ اتفاق می­افتد. در تغییر عدد رینولدز به رینولدزهای بالاتر، افزایش ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی و عدد ناسلت چشمگیرتر است.
شکل ۸-۵ تغییرات عدد ناسلت موضعی سیال غیرنیوتنی پایه در سه رینولدز مختلف
۸-۵ تأثیر غلظت نانوذرات بر ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی و عدد ناسلت
در شکل­های ۸-۶ تا شکل ۸-۸ ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی میانگین محاسبه شده برای نانوسیال غیرنیوتنی حاوی ذرات ۲۵، ۵۰ و ۱۰۰ نانومتری اکسید مس با غلظت­های حجمی ۵_/۰، ۱ و ۵_/۱ درصد، در رینولدزهای ۲۵۰۰، ۴۵۰۰ و ۶۰۰۰ گزارش و ترسیم شده است.
شکل ۸-۶ اثر غلظت ذرات و عدد رینولدز بر ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی میانگین برای ذرات با اندازه ۲۵ نانومتر
با افزایش غلظت نانوذرات با اندازه ذره ۲۵ نانومتر، از ۵_/۰ درصد به ۱ درصد در رینولدز ۲۵۰۰، ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی میانگین حدود ۲ درصد افزایش می­یابد. به طور مشابه برای رینولدز ۴۵۰۰، ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی میانگین حدود ۵_/۳ درصد افزایش و برای رینولدز ۶۰۰۰ ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی میانگین حدود ۵_/۳ درصد می­یابد. در غلظت ثابت ۵_/۰ درصد، با افزایش عدد رینولدز از ۲۵۰۰ به ۴۵۰۰ ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی میانگین حدود ۵۰ درصد افزایش و با افزایش عدد رینولدز از ۴۵۰۰ به ۶۰۰۰ ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی میانگین حدود ۲۰ درصد افزایش می­یابد.
شکل ۸-۷ مقادیر ضریب انتقال حرارت جا به ­جایی میانگین نانوسیالات حاوی ذرات اکسید مس به اندازه ۵۰ نانومتر را در رینولدزهای مختلف و همچنین غلظت‌های متفاوت نشان می­دهد.

مشخص شده که تیمول و کارواکرول با فشار هیدرو استاتیک بالا یک اثر سینرژیستی دارند. تعداد سلول‌های زنده لیستریا مونو سایتوژنز که در فاز لگاریتمی کاهش یافت، با فرایند ترکیب شده با MPa۳۰۰ فشار هیدرو استاتیک و ۳ میلی مول بر لیتر تیمول یا کارواکرول بیشتر بود نسبت به حالتی که هر فرایند به طور مجزا انجام گرفت. از آنجایی که باور بر این است که فشار هیدرو استاتیک بالا باعث نابودی لایه سلول می‌شود می‌توان نتیجه گرفت که این مکانیسم مشترک اساس سینرژیسم مشاهده شده است .(Carson et al, 2002)
فعالیت ضد میکروبی اسانس‌ها هم چنین می‌تواند توسط میزان اکسیژن در دسترس تحت تأثیر قرار بگیرد. این می‌تواند به این علت بشد که زمانی که اکسیژن کم است تغییرات اکسیداتیو کمتر در اسانس‌ها رخ می‌دهد یا اینکه سلول‌های باکتری‌ها انرژی‌شان را از طریق متابولیسم غیر هوازی کسب می‌کنند به فعالیت توکسیک اسانس‌ها بیشتر حساس می‌شوند. فعالیت ضد باکتری اسانس‌های پونه کوهی و آویشن معمولاً در اکسیژن پایین بر علیه سالمونلا تیفی موریوم و استافیلوکوکوس اورئوس افزایش می‌یابد. استفاده از بسته بندی و وکیوم در ترکیب با اسانس پونه کوهی، یک اثر سینرژیستی روی بازدارندگی لیستریا مونوسایتوژنز و فلور فاسد کننده در گوشت دارد. مشخص شد که اسانس پونه کوهی در گوشت قیمه و بسته بندی شده با اتمسفر اصلاح شده (۴۰ درصد دی اکسید کربن،۳۰ درصد نیتروژن و۳۰ درصد اکسیژن) در قیاس با گوشت بسته بندی شده با اتمسفر معمولی رشد میکروبی را به تأخیر می‌اندازد و شمارش نهایی میکروارگانیسم های عامل فساد را کاهش می‌دهد .(Ultee et al, 2000)
فصل سوم
مواد و روش ها
۳-۱- مقدمه
در این فصل به بررسی مواد و روش انجام آزمایشات مورد استفاده در انجام طرح مورد نظر می پردازیم و هر یک از آن ها بطور جداگانه توضیح خواهیم داد.
۳-۲- نوع مطالعه
پایه (تجربی): بر اساس مطالعات آزمایشگاهی
۳-۳- جمع آوری و آماده سازی گیاه
به علت شرایط زمانی انجام پایان نامه، گیاه کهلیک اوتی از عطاری های شهرستان تبریز بصورت خشک شده و کامل تهیه شد و سپس نام علمی توسط هرباریوم دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تبریز تایید گردید.
۳-۴- تهیه اسانس
جهت تهیه اسانس گیاه کهلیک اوتی، ۲۰۰گرم گیاه خشک را خرد و آسیاب و سپس با بهره گرفتن از یک دستگاه کلونجر اسانس روغنی و فرار گیاه به روش تقطیر با آب استخراج گردید. اسانس بدست آمده به کمک سولفات سدیم خشک، آبگیری و پس از عبور از میکروفیلترμm 45/0 در ظرف شیشه ای تیره به دور از نور خورشید در دمای ۴ درجه سانتیگراد تا زمان شناسایی و تعیین ترکیبات شیمیایی، تعیین خواص ضد باکتریایی و آنتی اکسیدانی نگه داری شد .(Sefidkon and Rahimi Bidgoli, 2002)
۳-۵- تعیین ترکیبات شیمیایی اسانس گیاه کهلیک اوتی
مواد و وسایل لازم: دستگاه کروماتوگرافی گازی، دستگاه کروماتوگرافی متصل به طیف نگار جرمی و اسانس گیاه
ابتدا نمونه آماده شده اسانس به دستگاه کروماتوگرافی گازی^۱ تزریق شد و مناسب ترین برنامه ریزی دمایی ستون برای جداسازی کامل ترکیبات اسانس بدست آورده شد. سپس اسانس به دستگاه گاز کروماتوگرافی متصل به طیف نگار^۲ جرمی نیز تزریق شده و طیف جرمی ترکیب ها را بدست آوردیم و با بهره گرفتن از شاخص بازداری، بررسی طیف های جرمی و مقایسه آن ها با طیف های مرجع شناسایی هر یک از اجزای اسانس انجام شد .(Adams, 2001) در این مطالعه دستگاه GC-MS از نوع Agilent6890 با ستون مویینه به طول ۳۰ متر، قطر داخلی ۲۵/۰ میلیمتر و ضخامت لایه داخلی ۲۵/۰ میکرومتر از نوع HP-5MS با برنامه دمایی ستون در ابتدا بصورت ۷۰ درجه سانتیگراد با توقف ۲ دقیقه در این دما سپس افزایش دما تا ۲۲۰ درجه سانتیگراد با سرعت ۱۵ درجه در هر دقیقه، و افزایش دمای ستون تا ۳۰۰ درجه سانتیگراد به مدت ۲ دقیقه استفاده شد.

شکل ۳-۱ تصویری از دستگاGC-MS
۱ Gas chromatograPhy
۲ Gas ChromatograPhy/ Mass SpectroPhotometer
۳-۶- ارزیابی ترکیبات فنولیک
مواد و وسایل لازم: اسید گالیک، محلول فولین، آب مقطر، محلول کربنات سدیم، لوله آزمایش، پیپت و دستگاه اسپکتروفوتومتر
سنجش مواد فنولیک تام با بهره گرفتن از واکنشگر فولین سیوکالتو )سیگما آلدریچ^[۴۰] ( و اسید گالیک به عنوان استاندارد انجام می شود .(Dapkevicius et al, 1998)1/0 میلی لیتر از اسانس مذکور را در ارلن ریخته و ۴۶ میلی لیتر آب مقطر و ۱ میلی لیتر واکنشگر فولین سیوکالتو به آن اضافه کردیم، سپس محتویات ارلن مایر به شدت مخلوط و بعد از ۳ دقیقه، ۳ میلی لیتر از محلول کربنات سدیم ۲% اضافه کرده و محلول را به مدت ۲ ساعت روی صفحه تکان دهنده با شدت متوسط قرار دادیم و سپس جذب آن در nm 760 به وسیله دستگاه اسپکتروفتومتر قرائت شد. عملیات انجام شده در بالا را برای محلول های استاندارد اسید گالیک (۱۰۰۰-۰ میکرو گرم در ۱/۰ میلی لیتر) هم انجام دادیم و منحنی استاندارد آن را رسم و بر اساس آن غلظت مواد فنولیک را محاسبه و بر حسب میکرو گرم اسید گالیک بر میلی لیتر اسانس بیان کردیم.
شکل ۳-۲ تصویری از یک دستگاه اسپکتروفوتومتر
۳-۷- میزان فلاونوییدها
مواد و وسایل مورد نیاز: محلول کلرید آلومینیوم، کوئرسیتین، لوله آزمایش، پیپت و دستگاه اسپکتروفوتومتر
جهت اندازه گیری محتوی فلاونوییدی اسانس گیاه، ابتدا غلظت های مختلفی از اسانس را تهیه و مقدار ۵۰۰ میکرولیتر از هر غلظت را در لوله آزمایش ریختیم و به هر لوله ۵۰۰ میکرولیتر محلول کلریدآلومینیوم ۲% حل شده در اتانول اضافه و لوله ها را به مدت ۱ ساعت در دمای اتاق قرار دادیم و سپس جذب محلول ها را در ۴۲۰ nm توسط دستگاه اسپکتروفوتومتر اندازه گیری کردیم .(Mikkonen et al, 2001)با بهره گرفتن از همین روش منحنی استاندارد کوئرسیتین در محدوده ۵ تا ۶۰ میلی گرم بر میلی لیتر کوئرستین رسم کردیم و مقدار کل ترکیبات فلاونوئید اسانس گیاه را برحسب میکرو گرم کوئرسیتین بر میلی لیتر اسانس گیاهی محاسبه کردیم.
۳-۸- بررسی خواص آنتی اکسیدانی اسانس با روش DPPH
مواد و وسایل مورد نیاز: محلول متانولی DPPH، بوتیلیتد هیدروکسی تولوئن، ارلن و دستگاه اسپکتروفوتومتر
ارزیابی توانایی هیدروژن دهندگی عصاره ها و اسانس ها، به واسطه بی رنگ نمودن محلول متانولی ارغوانی رنگ
^[۴۱]DPPH اندازه گیری شد (Burits and Bucar, 2000). در این ارزیابی طیف سنجی، از رادیکال پایدار دی فنیل پیکریل هیدرازیل به عنوان عامل واکنش دهنده استفاده می شود. روش کار بدین صورت بود که ۵۰ میکرولیتر از غلظت های مختلف اسانس به ۵ میلی لیتر محلول متانولی۰۰۴/۰ درصد DPPH افزوده شد و بعد از ۳۰ دقیقه نگه داری در دمای اتاق، جذب در طول موج nm 517 در مقایسه با شاهد قرائت شد.
بازداری رادیکالی آزاد DPPH بر اساس درصد) %(I به صورت زیرمحاسبه می شود:
فرمول ۳-۱: I% = (A_blank – A_sample / A _blank) × ۱۰۰
که A_blank جذب محلول شاهد (حاوی همه مواد واکنشگر به جز اسانس ) و A_sampleجذب محلول حاوی غلظت های مختلف اسانس است. آنتی اکسیدان سنتزی BHT نیز به عنوان کنترل مثبت به کار می رود آزمایشات در ۳ تکرار انجام شد و میانگین آن ها بعنوان عدد مورد نظر اعلام شد.
۳-۹- خصوصیات ضدمیکروبی و بهداشتی اسانس علیه باکتری E.coli O157:H7
مواد و وسایل مورد نیاز: شیر، محیط کشت آبگوشت قلب ومغز (BHI)، محیط کشت EMB، کشت لیوفیلیزه E.coli O157:H7، استارتر، پیپت پاستور، میکروپلیت، میکرو تیوپ، سر سمپلر زرد و آبی، لوله فالکول، ظروف شیشه ای درب دار، پیپت، پلیت های کشت، بالن های شیشه ای، دستگاه شیکر، هیتر و آون
ارزیابی حداقل غلظت ممانعت کننده رشد^[۴۲]MIC تحت شرایط دمایی ثابت روی باکتری E.coli O157:H7، به روش گولوس و همکاران انجام شد .(Gulluce et al, 2007) روش میکروبیولوژی، روش تعیین حداقل غلظت بازدارنده رشد با بهره گرفتن از پلات‌های ٩۶ خانه می‌باشد. تعیین MIC در این روش بر پایه مشاهده چشمی یا تشخیص کدورت با بهره گرفتن از جذب نوری توسط دستگاه Plate Reader می‌باشد. ابتدا کشت باکتریایی در محیط آبگوشت قلب ومغز به مدت ۱۲ ساعت انجام شد و برای افزایش حلالیت و گسترش یکنواخت اسانس در محیط کشت از دی متیل سولفوکساید ۵ درصد به عنوان امولسیفایر و آگار آگار به میزان ۰۵/۰ درصد (به عنوان پایدار کننده) استفاده گردید.
بطوری که در هر چاهک ۸۰ میکرولیتر محیط کشت آبگوشت BHI^[43] استریل، ۱۰۰ میکرولیتر از رقت های متوالی اسانس مورد مطالعه و در نهایت ۲۰ میکرولیتر کشت باکتریایی که حاوی حدود cfu/ml 10⁵ از باکتری E.coli O157:H7 است اضافه شد. در ادامه میکروپلیت ها بمدت ۲۰ ثانیه با دور rpm300 شیک شده و در دمای ۲۰ درجه سانتی گراد بمدت ۲۴ ساعت گرمخانه گذاری شدند. پس از پایان زمان انکوباسیون مقدار MIC بر حسب میکروگرم بر میلی لیتر محاسبه گردید. حداقل غلظتی که ایجاد حالت عدم رشد یا عدم کدورت مشهود در مقایسه با گروه کنترل کند بعنوان MIC تعیین گردید.
جهت بررسی خاصیت ضد میکروبی در مدل غذایی دوغ، ابتدا دوغ را با روش زیر تهیه کردیم:
شیر پاستوریزه را حرارت داده تا دمایش به ۴۳ درجه سانتی گراد افزایش یافت و در این دما ۲ درصد استارتر شامل باکتری های استرپتوکوکوس ترموفیلوس، لاکتوباسیلوس بولگاریکوس و گونه های مختلف لاکتوباسیلوس و کمتر از ۱ درصد نمک اضافه کرده در دمای ۴۲ درجه سانتی گراد تا رسیدن به ۶/۴ =Ph گرم خانه گذاری شد .(Simsek et al, 2007) دوغ حاصل به ۶ بچ جداگانه تقسیم و به هر یک از بچ ها تعداد cfu/ml10⁵ باکتری مورد آزمایش از قبل آماده شده اضافه گردید. سپس غلظت های صفر، ۵۰، ۱۰۰، ۲۰۰، ۳۰۰ و ۵۰۰ ppm از اسانس را اضافه به مدت دو هفته در شرایط یخچالی نگه داری و طی روزهای یک، سه، پنج، هفت، ده و چهارده از لحاظ خصوصیات باکتریایی یعنی ماندگاری اشرشیا مورد ارزیابی قرار داده شد (هر کدام از تیمارها در سه تکرار انجام شد). شمارش E.coli O157:H7 در محیط کشت ائوزین متیلن بلو آگار و با روش کشت سطحی انجام شد (Aligiannis et al, 2001).
۳-۱۰- ارزیابی خصوصیات حسی
برای ارزیابی ویژگی های حسی ناشی از افزودن اسانس کهلیک اوتی به دوغ از آزمون پذیرش حسی^[۴۴] استفاده گردید. برای این منظور دوغ آماده شده به شش قسمت (شامل ۵۰۰ میلی لیتر دوغ در فلاسک ها با حجم ۱۰۰۰ میلی لیتر) تقسیم شد، سپس اسانس مورد مطالعه در غلظت های مورد مطالعه به هر فلاسک اضافه شد. ارزیابی حسی بوسیله یک پانل پنج نفره صورت پذیرفت. اعضای پانل معیار خود از ارزیابی حسی دوغ حاوی اسانس را با بهره گرفتن از یک مقیاس حسی ۹ نمره ای^[۴۵] مشخص نمودند .(Meilgaard et al, 1999)
در این مقیاس نمره ۹ خیلی عالی، نمره ۸ عالی، نمره ۷ خوب، نمره ۶ نسبتاً خوب، نمره ۵ نه خوب نه بد، نمره ۴ نسبتاً بد، نمره ۳ بد، نمره ۲ خیلی بد و نهایتاً نمره ۱ فوق العاده بد، برای ارزیابی ویژگی های حسی لحاظ گردید.
۳-۱۱- آنالیز فیزیکوشیمیایی
برای هر یک از بچ های دوغ حاوی غلظت های صفر، ۵۰، ۱۰۰، ۲۰۰، ۳۰۰، ۵۰۰ ppm اسانس نگه داری شده در دمای یخچالی، در روزهای یک، سه، پنج، هفت، ده و چهارده آزمایشات زیر را انجام می دهیم :
مواد و وسایل مورد نیاز: آب مقطر، محلول بافری، هیدروکسید سدیم ۱/۰، معرف فنول فتالئین، اسید سولفوریک ۸۴ درصد، الکل ایزوآمیلیک، پیپت، Ph متر، بورت، ارلن، بوته چینی، بوتیرومتر، بن ماری و شعله
۳-۱۱-۱-Ph: دوغ با یک Ph متر دیجیتالی مجهز به یک الکترود استاندارد شیشه ای اندازه گیری شد.Ph متر قبل از استفاده ابتدا با محلول های بافری با Ph 9 و۴ کالیبره شد (استاندارد ملی ایران، ۱۳۸۷).
۳-۱۱-۲- اسیدیته قابل تیتراسیون^[۴۶]: دوغ با مخلوط کردن ۲۵ میلی لیتر دوغ با ۱۰ میلی لیتر آب مقطر و تیتراسیون با سود ۱/۰ نرمال انجام شد و سپس با قرار دادن مقدار سود مصرفی در فرمول زیر اسیدیته بر حسب درصد اسید لاکتیک محاسبه شد .(Simsek, Sagdic and Ozcelik, 2007)
فرمول ۳-۲:
اسیدیته بر حسب درصد اسید لاکتیک=(میلی لیتر سود مصرفی×۱۰۰×۰۰۹/۰)/(وزن نمونه بر حسب گرم)