۳-۲-۱- جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات
روش جمع آوری اطلاعات در این پژوهش به صورت پیمایشی و نیز اسنادی- کتابخانه ای است. چنانچه داده های یک تحقیق را به دو نوع «اولیه» و «ثانویه» تقسیم نماییم، داده های اولیه در این پژوهش از طریق بررسی مدارک و اسناد، مشاهده و مصاحبه بدست آمده است. در ادامه به توصیف روش های بکار رفته در پژوهش می پردازیم.
بررسی مدارک و اسناد: در شروع این تحقیق برای دستیابی به ادبیات پیشین و یافتن دیدی گسترده تر نسبت به موضوع پژوهش به داده های موجود در اسناد تحقیقات گذشته مراجعه نمودیم. که از آن جمله می توان به این موارد اشاره کرد: کتاب های موجود در مورد تاریخ و جغرافیای شهرستان تنکابن و همچنین مقالات و کتاب های موجود در زمینه گردشگری در شمال کشور و همچنین مقالات تخصصی که در زمینه اکوتوریسم توسط پژوهشگران داخلی و خارجی به انجام رسیده است.

برای دستیابی به اطلاعات بیشتر به آمارهای رسمی که توسط ارگان های مختلف ارائه شده است، رجوع کردیم. از جمله آمارهای رسمی منتشر شده توسط سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، آمارهای سازمان ثبت احوال کشور، جدول های مربوط به مرکز آمار ایران،
مصاحبه: اطلاعات اصلی مورد نیاز در این پژوهش از طریق مصاحبه با کارشناسان و با روش گلوله برفی بدست آمده است. کارشناسانی که در این پژوهش به آنها مراجعه کردیم، به طور کلی به سه دسته تقسیم شده اند: کارشناسان بخش دولتی، شاغلین و فعالین بخش خصوصی، افراد مطلع محلی. از جمله افرادی که در وهله اول به آنها مراجعه نمودیم میتوان به رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان تنکاین اشاره کرد. بر اساس روش نام برده، پس از مصاحبه با هر یک از افراد متخصص ، از آنها خواسته می شد که افراد متخصص دیگری را در این زمینه معرفی نمایند. و بر این اساس افرادی در همین اداره و همچنین چند تن از اساتید دانشگاه ها مورد مصاحبه قرار گرفتند. در بخش شاغلین خصوصی به یکی از لیدر های طبیعت گردی که دارای مدرک تخصصی و سابقه کاری مکفی در این زمینه میباشد و همچنین مدیر یکی از آژانس های خدمات مسافرتی مراجعه نمودیم و بازهم بر اساس روش مزبور به افراد شاغل در این زمینه رجوع کرده و پرسش های مورد نیاز در این پژوهش از آنها پرسیده شد. در بخش افراد مطلع محلی، به توصیه یک از لیدرهای شهرستان تنکابن، به افرادی مراجعه کردیم که به عنوان لیدر محلی و یا به عنوان شورای روستاها در روستاهای اطراف مشغول فعالیت های مرتبط با گردشگری هستند. در مجموع با ۲۲ نفر از کارشناسان و افراد مطلع بخش گردشگری در شهرستان تنکابن مصاحبه به عمل آمد.
بازدید میدانی: روش دیگری که در این پژوهش برای جمع آوری اطلاعات مورد استفاده قرار گرفت، بازدید میدانی محقق از مناطق مستعد طبیعت گردی در شهرستان تنکابن می باشد. در این بازدیدها به موارد خاصی همچون زیرساخت های موجود، نحوه برخورد بومیان با گردشگران، وجود تابلوهای راهنما و … توجه شد.
۳-۲-۲- تجزیه تحلیل اطلاعات
این پژوهش بر مبنای هدف از نوع تحقیقات کاربردی و بر حسب روش از نوع توصیفی- تحلیلی است. در رویکردهای استراتژیک پرداختن به سه سوال اساسی ضروری است: - کجا میخواهیم باشیم؟ - اکنون کجا هستیم؟ و _ چگونه به آنجا میخواهیم برسیم؟(اولسن^[۴۹]، ۲۰۰۲: ۸)
هدف این تحقیق ارزیابی و برنامه ریزی استراتژیک توسعه اکوتوریسم در شهرستان تنکابن میباشد. از این رو با هدف دست یافتن به اصول و اهداف توسعه پایدار اکوتوریسم، به دو سوال که اکنون در چه موقعیتی هستیم و چگونه به آنجا میخواهیم برسیم، در این تحقیق پاسخ داده میشود. فرایند ارزیابی بر اساس رویکرد استراتژیک و در پیوند با رویکرد توسعه پایدار گردشگری صورت خواهد گرفت. تحقیق حاضر در پی پاسخگویی به سوالات اصلی زیر می باشد:
نقاط قوت و ضعف محدوده مورد مطالعه در راستای توسعه اکوتوریسم چیست؟
چه فرصت ها و تهدیدهایی برای توسعه اکوتوریسم در منطقه وجود دارد؟
نقش کدام یک از عوامل استراتژیک در وضعیت فعلی اکوتوریسم منطقه مهم تر هستند؟
استراتژی(استراتژیهای) مطلوب در راستای توسعه اکوتوریسم در شهرستان تنکابن کدام است؟
پس از جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات مورد نیاز در پژوهش، برای تحلیل داده ها از روش های مورد استفاده در مدیریت استراتژیک بهره گرفته شد. به طور کلی میتوان روش مورد استفاده در تحلیل داده های پژوهش را به سه قسمت تقسیم نمود.
۳-۲-۲-۱- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی و ماتریس ارزیابی عوامل داخلی
در این پژوهش بر اساس روش انجام کار، ابتدا از ماتریس های ارزیابی داخلی و خارجی استفاده نمودیم. استراتژیست ها با بهره گرفتن از ماتریس ارزیابی عوامل خارجی(EFE) ، می توانند عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بوم شناسی، محیطی، سیاسی، دولتی، حقوقی، فن آوری و اطلاعات رقابتی را مورد ارزیابی قرار دهند و ماتریس ارزیابی عوامل داخلی(IFE)، حاصل بررسی استراتژیک عوامل داخلی سازمان است. این ماتریس نقاط قوت و ضعف اصلی واحدهای سازمان را ارزیابی می نماید.
مراحل تهیه ماتریس EFE و ماتریس IFE تقریبا مشابه است، با این تفاوت که در ماتریس خارجی، فرصت ها و تهدیدها به عنوان عوامل خارخی مورد ارزیابی قرار می گیرند و در ماتریس داخلی، نقاط قوت و ضعف داخلی آورده می شود. مراحل تهیه این ماتریس در پژوهش حاضر در ذیل آورده شده است:
پس از بررسی عوامل خارجی (داخلی)، مهم ترین عوامل را بر اساس نظرات کارشناسانی که مورد مصاحبه قرار گرفتند، فهرست نمودیم. در ابتدا فرصت ها(قوت ها) و بعد از آن تهدید(ضعف) های منطقه مورد مطالعه آورده شد.
به این عوامل ضریب داده شد؛ از صفر(اهمیت ندارد) تا یک (بسیار مهم است). برای وزن دهی به این عوامل از نظر کارشناسان استفاده شد. به این صورت که یک جدول آماده شامل عوامل لیست شده در بخش اول در اختیار ده نفر از کارشناسان که پیش از این مورد مصاحبه قرار گرفته بودند، گذاشته شد و از آنها خواسته شد که به عوامل مزبور ضریب و وزن بدهند. پس از جمع آوری این ماتریس ها از سوی کارشناسان، از اوزان داده شده میانگین گرفته شد و پس از دخل کوچکی در اعداد (برای اینکه مجموع اعداد برابر عدد یک شود)، وزن ها در ماتریس ثبت شد.
در ستون بعدی ماتریس، به هر یک از عامل ها، نمره(رتبه) ای بین ۱ تا ۴ داده شده است. این نمره ها نیز بر اساس معدل گیری از نظرات کارشناسان بدست آمده است. رتبه ۱ در ماتریس خارجی(داخلی) نشانگرکمترین واکنش و رتبه ۴ نشانگر بیشترین واکنش صنعت اکوتوریسم به آن عامل می باشد.
برای تعیین امتیاز هر عامل در ستون چهارم، ضریب هر عامل را در رتبه آن ضرب کردیم.
مجموع امتیازهای نهایی محاسبه می شود. صرف نظر از تعداد عوامل نوشته شده در هر ماتریس مجموع امتیاز ها بین عدد ۱ و عدد ۴ و میانگین آنها عدد ۲٫۵ خواهد بود. در ماتریس IFE چنانچه مجموع امتیازها کمتر از ۲٫۵ باشد، بدین معنی است که ساز مان از نظر عومل داخلی ، دچار ضعف است و اگر این نمره بیش از ۲٫۵ باشد، بیانگر این است که سازمان از نظر عوامل درونی دارای قوت می باشد. و در ماتریس EFE چنانچه نمره نهایی از ۲٫۵ بیشتر باشد نشان دهنده یاین است که سازمان در یک محیط فرصت زا فعالیت میکند و فرصت ها از تهدیدها بیشتر و تاثیرگذارتر است و اگر این نمره از ۲٫۵ کمتر باشدبرعکس (رضوانی.۱۳۸۹: ۱۱۴).
۳-۲-۲-۲- ماتریس سوآت (SWOT)
ماتریس سوات (توز) یکی از ابزار های مهمی است که مدیران بدان وسیله اطلاعات داخلی و خارجی را مقایسه میکنند و میتوانند با بهره گرفتن از آن، چهار نوع استراتژی ارائه نمایند: استراتژی تهاجمی (so)، استراتژی بازنگری (wo)، استراتژی تنوع سازی (st) و استراتژی تدافعی (wt). (رضوانی،۱۳۸۹: ۲۵۶).
شکل ۳-۳- ماتریس swot و نحوه تعیین استراتژی ها. منبع: مقاله بدری و همکاران. ۱۳۹۰
۳-۲-۲-۳- ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی(QSPM)
این ماتریس یکی از تکنیک های بسیار شایع در ارزیابی گزینه های استراتژیک و مشخص نمودن جذابیت نسبس استراتژی هاست. در واقع مشخص میکند که کدام یک از گزینه های استراتژیک انتخاب شده، مناسب تر میباشد و آنها را اولویت بندی میکند. (امینی و خبازباویل.۱۳۸۸: ۲۶).
فصل ۴: تحلیل داده ها و آزمون فرضیات
مقدمه: به منظور ارزیابی استراتژیک قابلیت های طبیعت گردی در شهرستان تنکابن و ارائه راهکارهای توسعه این بخش، شناخت عوامل چهارگانه قوتها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیدها و امتیازدهی به هریک از آنها جهت ارائه راهبردها لازم و ضروری می نماید. بر این مبنا با بهره گرفتن از نظر کارشناسان و مسئولین به فهرست نمودن مهمترین نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدهای حوزه مورد مطالعه، جهت ارائه طرح راهبردهای تهاجمی، راهبردهای بازنگری، راهبردهای تنوع بخشی و راهبردهای تدافعی در این قسمت پرداخته شده است.
۴-۱- تجزیه و تحلیل عوامل درونزا
عوامل داخلی (درونزا) عواملی هستند که مربوط به درون سازمان یا حیطه جغرافیایی بوده و در کنترل مدیریت میباشد. هر سازمان یا بخشی در قلمرو خود دارای نقاط قوت و ضعف است. در واقع عوامل ذاتی هستند که میتوانند به عنوان عوامل پیشبرد یا محددکننده اهداف برنامه ریزی و تصمیم گیری نقش آفرینی کنند. استراتژیست ها به هنگام تعیین اهداف استراتژیک ، میکوشند از نقاط قوت داخلی سود جویند(آنها را تقویت کنند) و نقاط ضعف را از بین ببرند(آنها را رفع کنند).
۴-۱-۱- نقاط قوت :
نقاط قوت شهرستان مورد مطالعه به قرار زیر می باشد: (در ادامه به توضیح هریک می پردازیم )
تنوع پوشش گیاهی و زندگی جانوری در منطقه و وجود چشم اندازهای طبیعی بکر اکولوژیک
مجاورت دریا(ساحل) و جنگل به عنوان دو جاذبه اکوتوریستی مهم(کمترین فاصله دریا و جنگل در این منطقه میباشد)
فرهنگ و آداب و رسوم محلی غنی و وجود فرهنگ مهمان نواز و خونگرم در مردم محلی منطقه(توریست پذیری)
وجود راهنمایان محلی خبره
برگزاری رویدادهای خاص گردشگری همانند جشنواره بهار نارنج
روند توسعه زیرساخت های گردشگری به ویژه در مناطق مستعد اکوتوریسم
قرار گرفتن در مسیر عبوری دو شهر توریستی رامسر و چالوس و وجود دو فرودگاه بین المللی(نوشهر و رامسر) در نزدیکی منطقه
مهمترین نقطه قوت منطقه مورد مطالعه داشتن تنوع پوشش گیاهی و زندگی جانوری است؛ آنچه که هر طبیعت گردی در نگاه اول به دنبال آن می گردد. به علت قرار گرفتن این شهر در محدوده جنگل های هیرکانی، بسیاری از گونه های درختی این محدوده نادر بوده و تنوع گیاهان بسیار زیاد است. وجود منابع آب بسیاری که در منطقه به صورت چشمه، رودخانه، آبشار و … خود را نشان می دهند، برای گردشگران بسیار لذت بخش است. از سوی دیگر مشرف بودن این شهرستان از سوی جنوب به رشته کوه البرز، سبب شده است ارتفاعات کم نظیر و به دنبال آن چشم اندازهای بی نظیری به وجود آید. اختلاف ارتفاع در جنگل های این محدوده ، مانعی برای ورود گردشگران بی هدف بوده و به همین سبب مناطقی وجود دارد که میتوان آنها را مناطق بکر اکولوژیک نامید؛ مناطقی که هنوز گیاهان از ریشه کنده نشده اند و جانوران در حال انقراض نیستند.
محدوده شهرستان تنکابن از سوی شمال به وسیله دریا و از جنوب با جنگل احاطه شده است. فاصله این دو جاذبه طبیعی در این شهرستان به حدی است که گفته میشود در محدوده استان مازندران، این بخش کمترین فاصله را داراست. به عبارت دیگر با طی مسافتی کم می توان از دریا به جنگل رسید. گفتنی است دریا و جنگل همیشه جزء آن دسته از جاذبه هایی بوده اند که گردشگران به دنبال آن هستند.
وجود فرهنگ میهمان نوازی در میان اقوام ایرانی همواره زبان زد بوده است. پذیرش گردشگران از سوی جامه میزبان در صنعت گردشری به ویژه اکوتوریسم بسیار مهم می باشد، چرا که در صورت عدم پذیرش ممکن است خسارات جبران ناپذیری به بار آید. میتوان گفت اهالی شهرستان تنکابن مردمانی توریست پذیر هستند. به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان تنکابن تابه حال موردی از شکایت یا نزاع و … از سوی گردشگران در مورد اهالی این شهر ثبت نشده است.
یکی از مواردی که که همواره برای گردشگران به ویژه اکوتوریست ها مهم و ضروری می باشد، حضور راهنمایان گردشگری در تورهای مسافرتی است. وجود راهنما از بروز بسیاری از مشکلات در سفرها جلوگیری مینماید. وجود گروه های کوهنوردی متعدد و قدیمی در شهرستان تنکابن سبب شده است که بسیاری از افراد با نقاط طبیعت گردی منطقه آشنا شوند و هریک از آنها که تجربه بیشتری دارند، در جایگاه یک لیدر محلی فعالیت نمایند. از سوی دیگر با برگزاری دوره های تخصصی راهنمایان گردشگری در شهرستان تنکابن و شهرهای اطراف، شاهد افزایش تعداد راهنمایان خبره در این زمینه هستیم.
یکی از جاذبه هایی که به دلیل تنوع آن گردشگران بسیاری از آن استقال می کنند، رویدادها و جشنواره های خاصی است که در مناطق محتلف برگزار می شود. از جمله رویدادهایی که در زمان گذشته در شهرستان تنکابن اجرا می شد و در حال حاضر تقریبا محدود به برخی روستاها شده است میتوان به عروس گلی و تیرماه سیزده اشاره کرد. مراسمی که توصیف کامل آنها در فصل سوم آمده است. و از جمله رویدادهای جدیدی که درحال حاضر همه ساله گردشگران بسیاری را به منطقه جذب میکند، جشنواره بهار نارنج است. تنکابن با داشتن رتبه برتر در پرورش بسیاری از مرکبات، چندین سال است که در ماه های اول سال(فروردین و اردیبهشت) این جشنواره را برگزار می نماید و در آن به ارائه محصولات حاصل از مرکبات(عرقیات ، مربا و …) و برگزاری مراسمات خاص همانند اجرای موسیقی سنتی و … پرداخته می شود. گفتنی است این جشنواره با نام استان مازندران به ثبت ملی رسیده است.
در مسیرهای گردشگری منطقه تنکابن واحدهای اقامتی و پذیرایی بسیاری وجود دارد. مسیرهای جنگلی نیز دارای جاده مناسب و امکانات آب، برق، تلفن و … است. در برخی مناطق همانند آب گرم فلکده که تا مدت ها پیش برای بسیاری ناشناخه بود، برخی به دنبال ایجاد زیرساخت های مناسب هستند. همانند اکولوژها برای اقامت و ارائه غذاهای سنتی و … . تعدادی دفاتر خدمات مسافرتی و گردشگری نیز در این شهرستان وجود دارد که در حال حاضر به سمت ارائه پکیج های طبیعت گردی گرایش پیدا کرده اند.
شهرهای رامسر و چالوس در دو سوی غرب و شرق منطقه مورد مطالعه قرار دارند. این دو شهر از دیرباز مورد توجه گردشگران بوده اند. به گونه ای که رامسر عروس شهرهای ایران نام گرفته است. قرار گرفتن در مسیر سفر این شهر سبب شده است که تنکابن به عنوان یک شهر عبوری مورد نظر گردشگران قرار گیرد. از سوی دیگر با اینکه شهر تنکابن خود