۱ـ هزینه مستقیم و غیر مستقیم بکارگیری و پرداخت حقوق و مزایا
۲ـ هزینه مربوط به روش کنترل رفتار مدیر ( مثل حسابرسی )
۳ـ هزینه باقیمانده ( تفاوت عملیات مورد انتظار مدیر و عملیات واقعی مدیر که مربوط به دنبال کردن نفع شخصی مدیر است ).
معایب حالت اول:
۱ـ بازده یا محصول نه تنها تابع کوشش مدیر است بلکه به عوامل محیطی از قبیل تورم نیز بستگی دارد. امکان دارد کاهش در نتیجه، در اثر عوامل محیطی باشد و نه کاستی مدیر، در این صورت اگر سهامدار توان مشاهده اقدام مدیر را نداشته باشد موجب خطر اخلاقی( مشکلات نمایندگی ) می‌شود.
۲ـ از طرفی میزان مطلوبیت نماینده می‌بایست دارای حد باشد در غیر اینصورت جواب بهینه بدست نمی‌آید.
۳ـ اگرچه این نوع قراردادها مبنایی برای شراکت در ریسک بوجود می‌آورد ولی نمی‌تواند آنرا بطور بهینه تقسیم کند.

۴ـ دلیل دیگری که می‌توان برای ناکارایی این نوع قرارداد ذکر کرد این است که برخلاف حسابداری سنجش مسئولیت ( ارزیابی عملیات با توجه به عوامل قابل کنترل توسط مدیر ) به ارزیابی عملیات می‌پردازد. با توجه به مطالب فوق الذکر نیاز به مشاهده اقدام و عمل مدیر( نماینده ) بدیهی به نظر می‌رسد.
۲ـ ۲ـ ۲ـ ۶ـ ۲ـ قرارداد انگیزشی نوع دوم
قرارداد براساس محصول نهایی و اقدام و عمل مدیر( حالت آرمانی ). در این حالت اطلاعات بدست آمده مربوط به اقدام و عمل مدیر نقش مهمی را ایفا می‌کند و جبران خدمت علاوه بر محصول نهایی به سعی و کوشش مدیر نیز بستگی دارد. در این حالت اطلاعات عمومی محصول نهایی(نتیجه) بوسیله مالک و نماینده تعیین می‌گردد و سهم نماینده بر اساس محصول و اطلاعاتی که حاکی از سعی و کوشش مدیر در ایجاد نتیجه است مشخص می‌شود نماینده اقدام و عمل را بر اساس اطلاعات حسابداری و اطلاعات قبلی انجام می‌دهد اطلاعات مربوط به سیستم حسابداری به مالک و مدیر منتقل می‌شود قرارداد بین مالک و نماینده بر اساس محصول و اطلاعات مربوط به اقدام نماینده بسته می‌شود با توجه به اینکه مشاهده اقدام و عمل مدیر امکان پذیر نیست و در صورت امکان هزینه زیادی بابت نظارت باید پرداخت کرد. حتی با وجود دستیابی به این مهم، اطلاعات در دست مدیر اطلاعات عمومی نمی‌باشد، حالت زیر را برای شرایط آرمانی پیش گفته متصوریم. حالت اطلاعات خصوصی محصول نهایی( نتیجه ) بوسیله مالک و نماینده تعیین می‌گردد و سهم نماینده فقط بر اساس نتیجه مشخص می‌شود نماینده اقدام و عمل را بر اساس اطلاعات حسابداری و اطلاعات قبلی انجام می‌دهد اطلاعات خصوصی از سیستم حسابداری فقط به نماینده منتقل می‌شود. قرارداد بین مالک و نماینده بر اساس محصول ( نتیجه ) نهایی منعقد می‌شود. در حالت بالا حسابداران مدیریت نیاز به اطلاعات در مورد سعی مدیر ندارد و فقط اطلاعات مربوط به سود را بررسی می‌کنند و در نتیجه هزینه‌های کنترل از بین می‌رود. با توجه به مطالب گفته شده اگر اطلاعات در مورد سعی و کوشش مدیر به طریقی افشاء گردد. منافع سهامدار و مدیر به طور مشترک تأمین می‌شود. در حالت‌هایی که مدیر اطلاعات خصوصی دارد باید از اصل افشاء ( آشکار سازی ) و اعتماد به مدیریت پیروی کرد. اگر این امر تحقق یابد، مدیر به طور داوطلبانه اطلاعات خصوصی خود را منتقل می‌کند، زیرا تشخیص می‌دهد که در توزیع نتیجه نهایی و شراکت در ریسک نمایندگی تأثیر مثبت دارد. در مجموع قراردادها باید همه چیز را پوشش دهد ( از جمله اقدام و عمل مدیر ) در غیر این صورت عدم کارایی و افزایش هزینه‌های نمایندگی را به همراه دارد. (اسکینر، ۲۰۱۰ )
۲ـ ۲ـ ۳ـ عدم تقارن اطلاعاتی
یکی از عوامل موثر در تصمیم‌گیری، اطلاعات مناسب و مرتبط با موضوع تصمیم است. در صورتیکه اطلاعات مورد نیاز به صورتی نامتقارن بین افراد توزیع شود، ) انتقال اطلاعات به صورت نابرابر بین مردم صورت گیرد( می‌تواند نتایج متفاوتی را نسبت به موضوعی واحد سبب شود. بنابراین، قبل از اینکه خود اطلاعات برای فرد تصمیم گیرنده مهم باشد، این کیفیت توزیع اطلاعات است که باید به صورت دقیق مورد ارزیابی قرار گیرد. زمانی که عدم تقارن اطلاعاتی در رابطه با سهام یک شرکت افزایش یابد، ارزش ذاتی آن با ارزشی که سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه برای سهام مورد نظر قائل می‌شوند متفاوت خواهد بود. درنتیجه، ارزش واقعی سهام شرکت‌ها با ارزش مورد انتظار سهامداران تفاوت خواهد داشت(دیاموند و ورچیا، ۱۹۹۱ ).
آنچه در بازارهای سرمایه باید مورد توجه قرار گیرد این است که بسیاری از افرادی که اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند، مردم عادی هستند که تنها راه دسترسی آنها به اطلاعات مهم شرکت‌ها، اطلاعیه‌هایی می‌باشد که از جانب شرکت‌ها منتشر می‌شود. یک نمونه از این نوع اطلاعیه‌ها را می‌توان اعلان سود برآوردی هرسهم دانست که در آن سود پیشنهادی هرسهم از جانب شرکت پیش‌بینی شده و به اطلاع عموم رسانده می‌شود. حال اگر در بین سرمایه‌گذارانی که در بازارهای سرمایه مشغول فعالیت بوده، افرادی باشند که از نظر اطلاعاتی نسبت به سایرین در موقعیت بهتری قرار داشته باشند و به عنوان مثال از اعلان‌هایی که قرار است درباره سود صورت پذیرد مطلع باشند قادر خواهند بود تا بر عرضه و تقاضای بازار تاثیر گذاشته و به اصطلاح، منجر به بروز شکاف قیمت‌ها^[۱۶] گردند. دلیل اصلی آن نیز وجود عدم تقارن اطلاعاتی در بازار سرمایه می‌باشد که بر طبق آن افراد مطلع از اعلان سود ( و یا هرخبر با اهمیت دیگر ) را نسبت به سایرین در موقعیت تصمیم‌گیری مناسب‌تری قرار می‌دهد.
یکی از نکات مهمی که همواره در مورد بازارهای سرمایه خصوصا” بورس‌های اوراق بهادار مطرح می‌گردد، بحث کارایی بازار می‌باشد که بر طبق آن تمامی اطلاعات موجود در بازار، اثرات خود را بر روی قیمت سهام منعکس می کند. شاید بتوان از دیدگاه فرضیه بازار کارا، دلیل وجودی حسابداری را عدم تقارن اطلاعاتی بیان نمود که در آن یکی از طرفین مبادله، اطلاعات بیشتری را نسبت به طرف مقابل در اختیار دارد. این امر به علت وجود معاملات و اطلاعات درونی بوجود می‌آید. (خانی و قجاوند، ۱۳۹۱ )
۲ـ ۲ـ ۳ـ ۱ـ نظریه‌های عدم تقارن اطلاعاتی
در دهه ۱۹۷۰ میلادی سه دانشمند به نام های مایکل اسپنس^[۱۷]، جرج اکرلوف^[۱۸] و جوزف استیلیتز^[۱۹] (برندگان جایزه نوبل اقتصاد در سال ۲۰۰۱ ) در زمینه اقتصاد اطلاعات، نظریه‌ای را پایه‌گذاری کردند که به نظریه عدم تقارن اطلاعاتی^[۲۰] موسوم گردید. اکرلوف نشان داد که عدم تقارن اطلاعاتی می‌تواند موجب افزایش گزینش مغایر در بازارها شود که این امر قبل از وقوع معامله برای افراد بوجود می‌آید. اسپنس خاطر نشان می‌کند که واسطه‌های مطلع می‌توانند با انتقال اطلاعات محرمانه خود به واسطه‌های کم اطلاع، درآمد بازار خود را بیشتر کنند. اکرلوف نوعی بازار را به تصویر می‌کشد که در آن، به اصطلاح رایج، فروشنده نسبت به خریدار اطلاعات بیشتری را در اختیار دارد. البته حسابداران برای کاهش مشکل گزینش مغایر، سیاست افشای کامل را پذیرفته‌اند تا میزان اطلاعات در اختیار عموم افزایش یابد.
در ادبیات مالی، دامنه قیمت پیشنهادی خرید و فروش سهام^[۲۱] از سه بخش تشکیل می‌شود. هزینه پردازش سفارش^[۲۲]، هزینه نگهداری موجودی^[۲۳] و هزینه گزینش مغایر^[۲۴]. هزینه پردازش سفارش مبلغی است که بازارسازها برای آماده بودن جهت انجام سفارش‌های خرید و فروش هزینه می‌کنند ( تینیک، ۱۹۷۲ ). بخش هزینه نگهداری موجودی که توسط استال ( ۱۹۷۸ ) و هو و استال ( ۱۹۸۱ ) مدل سازی شده است، بیان می‌کند که هزینه معاملات منجر می‌شود بازارسازها پرتفوی متنوع نگهداری نمایند تا از این طریق بتوانند هزینه‌های خود را پوشش دهند. درنهایت، گزینش مغایر که توسط کاپلند و گالی ( ۱۹۸۳ ) و گلشتن و میلورام ( ۱۹۸۵ ) مطرح گردید نمایانگر یک امر جبرانی برای معامله‌گران جهت پذیرش ریسک معامله با افرادی است که احتمال دارد اطلاعات مهم و محرمانه‌ای در اختیار داشته باشند. به عبارت دیگر، اگر بخش عمده‌ای از بازار را افراد غیرمطلع تشکیل دهند، بازارسازها دامنه تفاوت قیمت پیشنهادی خرید و فروش سهام را افزایش می‌دهند تا از این طریق ریسک گزینش مغایر را جبران نمایند.
قیمتی که بازارساز اوراق بهادار را می‌خرد، قیمت پیشنهادی خرید ^[۲۵] و قیمتی که با آن اوراق بهادار را می‌فروشد، قیمت پیشنهادی فروش^[۲۶] نامیده می‌شود. اختلاف بین دو قیمت، دامنه قیمت پیشنهادی خرید و فروش^[۲۷] خواهد بود. اگر بیشتر از یک بازارساز وجود داشته باشد، تفاوت بالاترین قیمت پیشنهادی خرید و پایین‌ترین قیمت فروش را شکاف قیمت پیشنهادی خرید و فروش بازار می‌نامند و نقطه تعادلی جایی بین قیمت پیشنهادی خرید و فروش بازار قرار می‌گیرد. در یک بازار مالی سازمان یافته، نقش بازارسازان ایجاد
جریان دو طرفه قیمت برای پیشنهاد خرید و پیشنهاد فروش در تمام شرایط می‌باشد.
(آرمسترنگ و همکاران، ۲۰۱۱ )
برطبق مدل عدم تقارن اطلاعاتی که کاپلند وگالی ( ۱۹۸۳ ) و میلورام وگلشتن ( ۱۹۸۵ ) ارائه نمودند، در بازار می‌توان دو نوع معامله‌گر را متصور شد: الف) معامله‌گران نقد ^[۲۸] ب) معامله‌گران مطلع ^[۲۹]. معامله‌گران مطلع به این خاطر اقدام به انجام معامله می‌کنند که دارای اطلاعات محرمانه‌ای می‌باشند که در قیمت‌ها منعکس نشده است. در حالیکه معامله‌گران نقد ( سرمایه‌گذارن غیرمطلع ) تنها به دلیل دارا بودن نقدینگی به انجام مبادله اقدام می‌نمایند. البته این مدل‌ها بر روابط بین تفاوت قیمت خرید و فروش و افراد مطلع در بازار اشاره دارند. بازارسازها از انجام معامله با افراد مطلع دچار زیان می‌شوند و این زیان را از طریق گسترش دامنه قیمت پیشنهادی خرید و فروش سهام جبران می‌کنند. بر اساس این مدل عدم تقارن اطلاعاتی در بازار منجر به افزایش دامنه قیمت‌های پیشنهادی می‌گردد.
در مدل کیم و ورچیا (۱۹۹۴) برخی افراد مطلع در بازار از قبیل سهامداران عمده و اطلاعات عمومی ( مانند اعلان سود ) را به سمت اطلاعات محرمانه سوق می‌دهند. بدیهی است که این افراد دارای مزیت اطلاعاتی نسبت به سایرین می‌باشند و از این رو قادرند تا ارزیابی بهتری نسبت به عملکرد موسسه از طریق اعلان سود داشته باشند. البته تمرکز اصلی آنها چگونگی تاثیر عدم تقارن اطلاعاتی بر مبادلات افراد مطلع پیرامون زمان اعلان سود می‌باشد. از نظر آنان اعلان سود منجر به افزایش حجم مبادله و گسترش عدم تقارن اطلاعاتی می‌شود. کیم و ورچیا اثرات این اعلان‌ها را به دو صورت بیان می‌کنند:
اول اینکه، اعلان‌های سود زمینه را برای معامله‌ای برابر و یکسان در بازار فراهم می‌کند زیرا منجر به انتشار اطلاعات برای همه افراد حاضر در بازار می‌شود و بدین ترتیب باید شاهد افزایش عدم تقارن اطلاعاتی در روزهای قبل از اعلان سود باشیم.
دوم اینکه، بازار متشکل از افرادی است که توانایی‌های متفاوتی در پردازش اطلاعات دارند. برطبق این دیدگاه عدم تقارن اطلاعاتی نباید قبل از اعلان سود افزایش یابد بلکه باید در یک سطح صعودی در پی اعلان سود باقی بماند. زیرا، برخی از مبادله‌گران قادر به پردازش بهتر اطلاعات می‌باشند و این پردازش اطلاعات است که موجب افزایش حجم مبادلات در یک محیط دارای نقدینگی کمتر می‌گردد، نه عدم تقارن اطلاعاتی. در این زمان مبادله‌گران غیر مطلع به دلیل افزایش دامنه قیمت پیشنهادی خرید و فروش سهام از انجام مبادله خودداری می‌نمایند. ( میسرا و ویشنانی، ۲۰۱۲ )
۲ـ ۲ـ ۳ـ ۲ـ روش‌های کنترل
برای کاهش عدم تقارن اطلاعاتی و انطباق اهداف مدیر با مالک باید روش‌های کنترلی مناسب را در نظر گرفت. ( البته فرضیه بازارهای کارا، با توجه به اینکه اطلاعات در دسترس همگان است، روش‌های کنترل را زائد می‌داند )، این روشها شامل: ۱ـ راهکار مالی، ۲ـ مکانیزم نظارتی (اخطاردهنده) و ۳ـ تنظیم قرارداد انگیزشی است که در ادامه به توضیح هر یک از آنها می‌پردازیم.
۲ـ ۲ـ ۳ـ ۲ـ ۱ـ راهکار مالی:
اولین مکانیزم کنترل استفاده از روش‌های مالی است. بودجه بندی مشارکتی نمونه از این راهکار است.(که در روابط بین مالک و نماینده در تئوری نمایندگی ظاهر می‌شود ) مدیر ( نماینده ) داوطلبانه در فرایند تهیه و تنظیم بودجه مشارکت می‌کند. در این راهکار مدیر اطلاعات خود وگاهی حتی اطلاعات محرمانه را نیز در اختیار می‌گذارد. دلیل این کار مدیر ارائه همکاری، حسن نیت، آینده‌نگری، کاهش ریسک آینده شرکت و تأمین منافع شخصی خود می‌باشد. برای اینکه اطلاعات دارای ارزش باشد باید ازدو جنبه بررسی شود:
الف ـ جنبه رفتاری: بودجه تحت تأثیر رفتار و اعمال تهیه کنندگان قرار می‌گیرد و بعد از تنظیم، رفتار دیگران در راستای آن تنظیم می‌شود. از این دید چون باعث افزایش رضایت شغلی و افزایش امنیت شغلی مدیران می‌شود، مثبت است.
ب ـ جنبه اقتصادی: منبع مالی و اقتصادی شرکت، با توجه به اطلاعات محرمانه، به گونه‌ای بهینه و منطبق با اهداف از پیش تعیین شده تخصیص می‌یابد. از نظر اقتصادی بسته به اینکه اطلاعاتی که مدیر می‌دهد دارای ارزش باشد یا خیر، می‌تواند مثبت یا منفی باشد.
۲ـ ۲ـ ۳ـ ۲ـ ۲ـ راهکار نظارتی:
صاحبکار برای جلوگیری از منافع شخصی مدیر، نظارت به کار او را انجام می‌دهد. یکی از این راهکارها حسابرسی است. ما با استناد به این موضوع می‌توانیم علت حسابرسی را تئوری نمایندگی بدانیم. گذشته از این، نظریه نمایندگی می‌تواند زیربنای بسیاری از مسائل از قبیل قراردادهای استقراضی، ( ادعا با ارزش ثابت منتشر می‌شود که این امر انگیزه برای انجام درست کارها و عدم دخالت سهامداران و نهایتاً کاهش هزینه‌ها را به دنبال دارد )، در تملک و واگذاری ( تملک اهرمی ) و به صورتی خلاصه تئوری جامع مدیریت را می‌توان نام برد.
۲ـ ۲ـ ۳ـ ۲ـ ۳ـ قراردادهای انگیزشی:
سومین راهکار در راستای انطباق اهداف و از طرفی افزایش ثروت سهامداران، قراردادهای انگیزشی است. این راهکار علاوه بر هدف بالا، کاهش هزینه‌های نمایندگی را نیز به دنبال دارد. در این نوع قراردادها به دنبال همسو کردن منافع و همچنین افزایش مطلوبیت دو طرف می‌باشیم. درنتیجه این عمل به بهینگی پارتو( دو سو برنده ) می‌رسیم.
تشریح نظام انگیزش: همانطور که پیشتر گفته شد انگیزش یعنی ایجاد حربه‌هایی برای وسوسه مدیران تا با قدم برداشتن در آن، علاوه بر افزایش منافع سهامداران، به منافع خود نیز توجه نموده باشند؛ توجه داشته باشید که افزایش منافع مدیر در این روش از طریق درست آن است نه با خطر اخلاقی. روش‌های ایجاد انگیزش بر دو نوع است:
الف ـ پاداش مالی ( صریح یا ایستا ): در این روش با بهره گرفتن از میزان و نحوه پرداخت به افراد سعی می‌شود انگیزه لازم را ایجاد کرد. به کارکرد خوب ( ضعیف ) پاداش ( جریمه ) تعلق گیرد.
ب ـ پاداش روانی اجتماعی ( ضمنی یا پویا ): در این حالت مدیران برای رسیدن به موقعیت یا درآمد بلند مدت، کارایی بهتر نشان می‌دهند. بدون آنکه نیاز باشد پرداخت‌های مالی صورت گیرد.
دراین نوشتار ما به دنبال انگیزش نوع اول هستیم چون دارای کاربرد زیاد است. این نوع انگیزش در سطح شرکت، یعنی سهامدارن و مدیر به صورت زیر است: شریک نمودن مدیران در مازاد ثروت که سهامداران پس از احتساب رشد مورد انتظار خود در ثروت اولیه درنظر می‌گیرند (بخشی از اضافه ارزش ایجاد شده که فراتر از حداقل بازده مورد انتظار سهامداران است، به عنوان پاداش مدیران در نظر گرفته می‌شود). در تهیه قراردادهای انگیزشی باید دو مطلب را در نظر داشت: الف) درصد شراکت ب) حداقل بازده مورد انتظار. سوالی که پیش می‌آید این است که سهامداران چه میزان رشد یا افزایش در ثروت خود با توجه به عملکرد بازار سرمایه و نرخ بازده بدون ریسک را امری بدیهی و پیش‌فرض می‌دانند تا پس از آن در خصوص مازاد حاصله نسبت به درصد سهم مدیر اقدام کنند. با این مشکلات قراردادهای انگیزشی بهتر از قراردادهای غیر انگیزشی است، زیرا هزینه‌های نمایندگی را بدنبال ندارد. نتیجه‌ای که از این گرفته می‌شود این است که پرداخت پاداش از طرف سهامداران به مدیران، در مقابل حرکتی که مدیران در جهت افزایش ارزش شرکت ( افزایش ثروت سرمایه داران ) می‌کنند مبلغ ناچیزی است. سهامداران با این پرداخت مبالغ بیشتری بدست می‌آورند. (نوروش و ابراهیمی کردلر، ۱۳۸۷ )
۲ـ ۲ـ ۳ـ ۳ـ عوامل تاثیر‌گذار بر عدم تقارن اطلاعاتی
از آنجایی که سرمایه‌گذاران به عنوان اصلی‌ترین تامین کنندگان منابع شرکت‌ها، متقاضی اطلاعات کامل و درست شرکت‌ها هستند، عدم تقارن اطلاعاتی بین سرمایه‌گذاران، مسأله انتخاب نادرست را در تعیین قیمت‌های پیشنهادی مناسب به وجود می‌آورد به لحاظ اهمیت این موضوع، تعیین عواملی که بر عدم تقارن اطلاعاتی اثرگذار است، ضروری به نظر می‌رسد. دو دسته سنجه برای عدم تقارن اطلاعاتی قابل شناسایی است:
الف) سنجه‌های مبتنی بر بازار، شامل اختلاف قیمت پیشنهادی خرید و فروش سهام و انتخاب نادرست؛
ب) سنجه‌های مبتنی بر حسابداری، شامل نسبت هزینه تحقیق و توسعه به فروش و کیفیت ارقام تعهدی متناسب شده ( فرانسیس، ۲۰۰۵ )
۲ـ ۲ـ ۳ـ ۳ـ ۱ـ سنجه‌های عدم تقارن مبتنی بر مبناهای بازار
۱ـ اختلاف قیمت پیشنهادی خرید و فروش سهام^[۳۰]
در بازار‌های سرمایه‌ای که توزیع اطلاعات به صورت نامتقارن صورت گرفته باشد؛ فروشنده خواستار قیمت بالاتری برای سهام است و خریدار نیز به علت نداشتن اطلاعات کافی در باب ارزیابی سهام مذکور، متوسط قیمت برای سهام را پیشنهاد می‌کند. در ادبیات مالی، فاصله غیر معمول قیمت پیشنهادی خرید و فروش را نمایشگر سطح عدم تقارن اطلاعاتی بین خریداران و فروشندگان می‌داند. بنابراین، اگر در بازار، دارنده اطلاعات خصوصی وجود داشته باشد، در این صورت، بخشی از اختلاف قیمت پیشنهادی خرید و فروش سهام ناشی از عدم تقارن اطلاعاتی است؛ افزایش اختلاف قیمت پیشنهادی خرید و فروش سهام، پدیده‌ای صرفاً اطلاعاتی است که با عدم تقارن اطلاعاتی بالاتر مرتبط خواهد بود .
۲ـ انتخاب نادرست^[۳۱]
در عدم تقارن اطلاعاتی و در نتیجه عدم “یکسانی یا تقارن اطلاعاتی “، برای ارائه کننده قیمت‌های پیشنهادی خرید و فروش، امکان تعیین صحت و سقم اطلاعات موجود در بازار یا به عبارت دیگر، تعیین بار اطلاعاتی در رابطه با ارزش سهام وجود نخواهد داشت. بنابراین، فرد بر اساس باور خود و در شرایط بدبینانه یا خوش‌بینانه نسبت به اطلاعات موجود، قیمت پیشنهادی را ارائه می‌دهد. سپس، بر اساس قیمت مذکور معامله انجام می‌گیرد و پس از انجام معامله و مشخص شدن کیفیت ( خوب/ بد ) سهام معامله شده و قیمت معامله با قیمت پیشنهادی، متوجه درست نبودن ( نادرست بودن ) قیمت پیشنهادی می‌گردد. این موضوع، به انتخاب نادرست منجر خواهد شد. بنابراین، انتخاب نادرست با عدم تقارن اطلاعاتی بالاتر مرتبط خواهد بود.
( جفری، ۲۰۱۱ )
۲ـ ۲ـ ۳ـ ۳ـ ۲ـ سنجه‌های عدم تقارن اطلاعاتی مبتنی برحسابداری
کیفیت اقلام تعهدی:

بر اساس قوانین ملی کپیرایت اکثر کشورها، پایگاه داده ها مورد حمایت واقع میشوند. با این وجود، آستانه اصالت که برای حمایت کپیرایت ضروری است از یک کشور به کشور دیگر متفاوت است و ممکن است در یک کشور یک دادگان حمایت شود و در کشور دیگر خیر. این بدان معناست که حمایت کپی رایت برای موارد خاص پایگاه داده، بسته به سطح اصالت مورد نیاز حتی با وجود سرمایهگذاری هنگفت وجود نخواهد داشت. پایگاه دادهای که شامل اطلاعات جامع میشود، بدون گزینش به شیوهی نظاممند، مانند داده الفبا یا شماره ها ممکن است از حمایت در تمامی کشورها برخوردار نشود به همین دلیل نیز برخی کشورها از طریق رژیم حقوق خاص به حمایت از این داده ها میپردازند البته شیوه های حمایتی دیگر چون رقابت غیر منصفانه نیز وجود دارند.

در حمایت از پایگاه داده غیر اصیل هیچ قانونی وجود ندارد لیکن در حمایت از داده های اصیل کنوانسیون برن، تریپس و معاهده کپیرایت وایپو مقرراتی را دارا میباشند لیکن در سطح منطقهای دستورالعمل اتحادیه اروپا در ۱۹۹۶ حق خاص را به پایگاه داده ها به منظور حمایت از سرمایه و تلاش صورت گرفته، صرف نظر از خلاقانه بودن خود پایگاه داده اعطا میکنند.
در سطح ملی قانون کپیرایت مکزیک و کره ۲۰۰۳ دارای مقرره در حمایت از پایگاه داده های غیراصیل هستند. در ایالات متحده کپیرایت به آثار اصیل که در یک شکل بیان ملموس تثبیت^[۱۱۶] شده باشند تعلق میگیرد و پایگاه داده مجموعهای از داده های مرتبط سازمان یافته است که در آمریکا تحت عنوان مجموعه که به جمع داده های از قبل موجود که انتخاب و منظم شدهاند و باعث خلق اثری اصیل میشوند اطلاق میشود مورد حمایت قرار میگیرد. به عبارت دیگر، آنچه که تحت قانون کپیرایت حمایت میشود، گزینش و ترتیب داده های از پیش موجود است و نه خود داده ها^[۱۱۷].
محدوده حمایتی که پایگاه داده در آمریکا به دست میآورد در دعوای انتشارت فیست در برابر خدمات تلفن رورال ^[۱۱۸]مورد بررسی قرار گرفت که دادگاه اعلام کرد به دلیل وجود تنها یک راه منطقی برای ایجاد دفترچه راهنمای تلفن، حداقل خلاقیت در این اثر وجود ندارد و شرط اصالت تحقق نیافته است و با وجود کپی بسیار شبیه و تمام عیار از این دفترچه، نمیتوان آن را مورد حمایت در برابر نقض، قرار داد. این موضوع از اهمیت به سزایی برخوردار است چراکه امروزه سیستمهای اطلاعات جغرافیایی جامع، از مجموعه داده های زمینی و فرازمینی تشکیل شدهاند که از آنها بیشتر به عنوان یک مجموعه^[۱۱۹] یاد میشود تا نقشه به این دلیل که نقشه ها معمولا در یک سطح صاف منعکس میشوند و ویژگیهای مناطق خاصی از زمین چون اندازه ،شکل و روابط آنها با دیگر عناصر موجود در محیط را نشان میدهند.
بند دوم-حمایت در قالب نقشه^[۱۲۰]
در قانون اکثر کشورها از جمله قانون ایالات متحده صریحا نقشه مورد حمایت کپیرایت میباشد البته ادعاهایی در خصوص اینکه در ایجاد نقشه خلاقیت وجود ندارد مطرح شد تا اینکه موضوع قابلیت حمایت کپیرایت از نقشه ها در دعوای میسون در برابر داده مونتگموری ^[۱۲۱]مطرح شد و دادگاه نقشه های مولف را به عنوان مجموعهای از داده های واقعی شناخت ولی اعلام کرد که مولف بیش از میزان حداقل مورد نیاز، اعمال خلاقیت کرده است و بر اساس قانون کپیرایت از نقشه ها در قالب آثار گرافیکی، تصویری و تجسمی حمایت میشود. البته هر تغییر و بهبود در نقشه ها توسط بهرهگیران حمایت کپیرایت، تنها در برابر کپیبرداری مستقیم ملاک قرار داده میشود^[۱۲۲].
بند سوم-حمایت به عنوان عکس^[۱۲۳]
راه دیگر در حمایت از تصاویر داده های جغرافیایی حمایت در قالب عکس میباشد. ماهواره های آب و هوا امروزه، برای عکس برداری در فضا به منظور دستیابی به بیشترین پوشش از ماهواره های زیستی موجود در خط استوا مانور میدهند و عکسهای مرئی و مادون قرمز را منتقل کنند. در واقع، عکس حاصل فرایند است و هنر تولید عکس از اشیاء در سطح حساس به نور با فعالیت شیمیایی نور یا دیگر شکلهای انرژی چون اشعه ایکس و گاما میباشد.
مانند نقشه ها، عکسها صراحتا از موارد حمایت کپیرایت میباشند البته بحثهایی در خصوص اینکه عکسها از شروط حمایت برخوردار هستند یا خیر مطرح شده است طوریکه عدهای معتقد بودند به دلیل ماهیت مکانیکی عکس و اینکه دوربین تنها عمل ضبط برخی اشیا موجود را انجام میدهد، شایسته حمایت نیست. لیکن دادگاه، در دعوای شرکت بورو گیلس در برابر سارانی^[۱۲۴] این ایده را رد کرد و اعلام کرد عکس، اثر اصیل هنری محسوب میشود چرا که فرد تصور ذهنی اصیل خود را در انتخاب موقعیت و چینش و دیگر موارد مرتبط به کار میگیرد. لیکن به نظر میرسد، رای دادگاه در مواردی که موضوع عکس صرفا یک واقعیت باشد و عکس انعکاسی از آن، قابل تمیز باشد چرا که آنچه دادگاه در رای به آن استناد میکند چون نوع عکسبرداری، میزان نور و چینش در در جریان داده از یک ماهواره انتقال دهنده قابل تصور نیست و تنها میتوان خلاقیت را در انتخاب موقعیت ماهواره در هنگام عکسبرداری مشاهده کرد و اینکه این میزان از خلاقیت کافی است یا خیر جای تردید دارد^[۱۲۵].
مالکان داده های سنجش از راه دور ماهواره ها امیدوارند که در غیاب قوانین ملی و بین المللی واضح در خصوص نقض کپیرایت این دسته از داده ها خود بتوانند با میان کشیدن این بحث از نقض کپیرایت این آثار جلوگیری کنند. دو دعوای مشهور در خصوص به چالش کشیدن این موضوع در آلمان و فرانسه مطرح شد که در دعوای نخست دادگاه برلین حمایت کپی رایت به عکسهای سنجش از راه دور را رد نمود لیکن در دعوای فرانسه که مورد بررسی در دادگاه تجدید نظر نیز واقع شد حمایت را به تصاویر سنجش از راه دور اعطا کرد.
هر یک از این دعاوی با جزئیات بیشتر در ذیل مورد بررسی واقع میشوند.
الف-آلمان
در سال ۱۹۸۴، آژانس فضایی اروپا با نهاد CDZ در آلمان چندین موافقتنامه امضا کردند تا نهاد آلمانی به عنوان توزیعکننده رسمی تصاویر METEOSAT آژانس فضایی اروپا ^[۱۲۶]ESAبرای ارتباط با استفاده تجاری از این عکسها در آلمان باشد. بر اساس این قرارداد مقرر شد که آژانس اروپا مالک کپیرایت تصاویر باشد، البته برخی از حقوق به نهاد آلمانی نیز واگذار شد تا اینکه در ۱۴ مارچ ۱۹۹۸ یک شرکت تبلیغاتی در تبلیغ تجاری خود برای شرکت مرسدس بنز در روزنامه از تصاویر METEOSAT بهره برد و از آنجا که تبلیغ هیچ ارجاع کپیرایت نداشت نهاد آلمانی و آژانس فضایی اروپا مشترکا نزد دادگاه برلین اقامه دعوی کردند.
آژانس فضایی، تصویر مورد بحث را به عنوان عکس تلقی میکرد که بر اساس قوانین کپیرایت و حقوق مجاور آلمان تصاویر مورد حمایت کپیرایت میباشند و آژانس خود را مالک این تصاویر می دانست در مقابل شرکت تبلیغاتی، ادعای مالکیت آژانس را به دلیل اینکه تصاویر توسط خود آژانس گرفته نشده رد میکرد. ذکر این نکته ضروری است که در ماده ۲ قانون کپیرایت آلمان آثار قابل حمایت برشمرده شدهاند که شامل آثار عکاسی می باشند ولیکن آثار عکاسی به دو دسته آثار عکاسی^[۱۲۷] و آثار عکاسی ساده^[۱۲۸] تقسیم میشود که دسته اول تحت حمایت کپیرایت و دسته دوم تحت حمایت حقوق مجاور چرا که دارای خلاقیت فکری و مدت حمایت کمتر نسبت به دسته اول میباشند.
ادعای آژانس فضایی اروپا خود دارای تناقض است چرا که بر اساس این ادعا به طور همزمان تصویر، خلاقیت فکری کافی برای تلقی شدن به عنوان اثر عکاسی را داراست و از طرف دیگر خلاقیت کمتر را هم به عنوان اثر عکاسی ساده داراست. در میان آثار قابل حمایت در ماده ۲ قانون آلمان کلمهای به نام LICHTBILDWERKE که شامل آثار عکاسی و آثار تولید شده به کمک تکنیکهای مشابه با آنهایی که در آثار عکاسی مورد استفاده واقع می شوند وجود دارد اگرچه در زبان انگلیسی به آن عکس گفته میشود اما آن میتواند به عنوان تصویر نور یا صحنهای ایجاد شده با نور نیز قلمداد شود.
به طور خلاصه، این کلمه نشان میدهد که اشعه به منظور ایجاد یک تصویر به کار گرفته میشود با این تفاسیر، میتوان نتیجه گرفت کلمات آثار عکاسی و آثار مشابه، انعطاف پذیر و شامل تولیدات تکنولوژیکی ایجاد شده با نور یا دیگر تصاویر دیجیتالی چون نمونه مورد بحث دارای کفایت هستند. به هر حال، در قانون آلمان این آثار باید تحت مداخله مستقیم بشر و با خلاقیت فکری کافی ایجاد شوند و مولف باید خلاقیت خود را در گسترش منبع نور در زمان عکسبرداری، مکان شیء مورد عکسبرداری، اثبات نماید. داده های خام سنجش از راه دور که شامل نور منعکسشده به صورت دیجیتال به ایستگاه زمینی با سیگنال الکترومغناطیسی فرستاده میشود در خصوص عکس متوست رایانه سطوح رنگی را به شماره داده های پردازش شده ابتدایی فرستاده و مطابق میزان از قبل تعیین شده یا برنامه ریزی شده از رنگ سیاه و سفید استفاده میکند.
رایانه،ماتریسها را به تصویر عکاسی تبدیل میکند و زمانیکه تصویر به دست متخصصان میرسد بزرگنمایی و رنگآمیزی میشود. آژانس فضایی اروپا اعتقاد داشت رنگآمیزی و بزرگنمایی در فراهم سازی میزان مورد نیاز خلاقیت فکری برای کپیرایت کافی است، اما مسئله اینجاست که چنانچه متخصصین دیگر که تصویر مشابه را ایجاد میکند از همان روش بهره برند، دیگر همان روش منحصر به فرد نخواهد بود^[۱۲۹]. با روبرو شدن با مشکل خلاقیت فکری، آژانس ادعای عکس ساده تلقی کردن این تصویر را بر اساس ماده ۷۲ قانون آلمان و به عنوان حقوق مجاور مطرح کرد. به بیان کلی، در آلمان تمام تصاویر میتوانند سزاوار حمایت کپیرایت باشند اما دادگاه باید عامل مداخله مستقیم اشخاص را به منظور اثبات خلاقیت و اصالت بررسی کند.
همچنین، بر اساس ماده ۷ قانون کپیرایت این کشور کلمه مولف به خالق اثر ترجمه شده و متخصصان مالکیت فکری این کشور مولف را فقط شخص حقیقی و نه ربات، ماشین و یا اپراتور دانستهاند. در نتیجه، اشخاص حقوقی چون شرکتهای خصوصی و سازمانهای بین الدولی بین المللی خارج از مفهوم مولف میباشند از اینرو ادعای آژانس اروپایی در مولف تصویر قلمداد شدن مورد تردید است و این امر حتی با توجه به ماده ۶۴ این کشور که مدت حمایت از آثار را ۷۰ سال پس از مرگ مولف میدانند نیز قابل درک است. در نهایت با وجود اظهار نظر برخی متخصصان مالکیت فکری در خصوص قابلیت حمایت کپی رایت از این دسته تصاویر، دادگاه ادعای آژانس فضایی اروپا را به دلیل فقدان اصالت و خلاقیت رد کرد^[۱۳۰].
ب-فرانسه
در سال ۱۹۹۳ توزیع کننده اروپایی تصاویر سنجش از راه دور به نام یورایمیج^[۱۳۱] با شرکت خصوص فرانسوی به نام امست برای توزیع محصولات عکاسی بر اساس تصاویر و داده های لندست قراردادی را امضا کردند تا این محصولات در مجله های فرانسوی استفاده میشدند این قرارداد باعث شد امست خود را مالک محصولات لندست ^[۱۳۲]در کنار یور ایمیج بداند. بعد از مدتی شرکتی فرانسوی یک بازی پازل را به بازار ارائه کرد که دو جزیره معروف فرانسوی را رنگی منعکس میکرد. امست ادعا کرد که نقض کپیرایت تصاویر صورت گرفته است و به همین دلیل اقامهی دعوی کرد و در اثبات تصاویر خود مدارکی را که نشاندهندهی تولید عکس رنگی توسط ماهواره لندست بود را ارائه نمود. در ماده ۱-۱۱۱ قانون فرانسه آمده است که مولف کسی است که اثر هنری را ایجاد کرده و در ماده ۱-۱۱۲ آثار قابل حمایت چون آثار عکاسی و آثاری که با تکنیکهای مشابه عکاسی ایجاد میشود عنوان شده است. امست^[۱۳۳] استدلال کرد که چند داده پردازش شده ابتدایی، برای تولید عکس مورد نظر لازم بودهاند و در تاثیر استدلال خود چند عکس سیاه و سفید که نمود رایانه ای از داده اولیه دیجیتال بود را ارائه داد. این عکسها سیاه و گیج کننده بودند اما نشاندهندهی سرزمین فرانسه بودند اما نکته مورد تردید ابری بود که در قسمتی از تصویر دیده میشد که بعد به عنوان ابر موقت مربوط به هواشناسی معرفی شد.
ویژگیهای مشابه و دیگر شباهات قابل توجه در عکس رنگی باعث شد، دادگاه عکس پازل را نقض کپیرایت شرکت فرانسوی بداند اما در مقابل شرکت نزد دادگاه تجدید نظر اقامه دعوی کرد. دادگاه ابتدا اعلام کرد که این تصویر به دلیل قراردهی اجزای رنگی و هماهنگی آن با فحوای عکس گرفته شده، اثری اصیل^[۱۳۴]و منحصر به فرد است و استفاده از تکنولوژی پیشرفتهی انتقال و ارتقای عکس، گزینش رنگ خاص و میزان واضح بودن و تلطیف رنگها در کنار یکدیگر خلاقیت را در اثر به اثبات میرساند. دادگاه اعلام کرد تصویر امست تحلیل و پردازش شده است و در نتیجه قابل حمایت است. با این وجود، بسیاری از متخصصان فرانسوی به رای دادگاه اعتراض کردند و زمان، تلاش و ابزار به گرفته شده را برای تولید عکسها در حمایت کپیرایت کافی ندانستند لیکن بعد از تایید قابل حمایت بودن عکس، دادگاه به بررسی کپیشدن تصاویر امست پرداخت. با وجود اینکه، تصویر سفید رنگ ابر نبوده است ولیکن شباهات بسیار بین دو اثر چون تپوگرافی کاملا مشابه وجود داشت اما در برابر این استدلال انتقادی وارد شد که تصویر مورد بحث، کپی گسترهی جغرافیایی فرانسه میباشد و نه کپی تصویر امست.
دیگر متخصص مالکیت فکری فرانسوی ^[۱۳۵]بر این عقیده بود که عکس امست از لحاظ رنگآمیزی، غنی شده است اما اطلاعات جدیدی را دربر نمیگیرد در نتیجه قابل حمایت نمیباشد. در می سال ۲۰۰۳ دادگاه تجدید نظر رای دادگاه نخستین را تایید کرد.
با این حال که این تصمیمات رویه قانونی در فرانسه و آلمان نیستند لیکن آنها منعکس کنندهی موارد چالشی جدید در حمایت کپی رایت میباشند^[۱۳۶].
به طور کل، هر دو دعوی رویه قراردادی رایج در صنعت سنجش از راه دور را نشان میدهد که شرکتها تلاش میکنند تا حمایت مالکیتی که خود خواهان آن هستند را ایجاد کنند. با این وجود، این نهادها و شرکتها و افراد نیستند که رژیم مالکیت فکری قانونی را در کشورها ایجاد میکنند بلکه قانونگذاران و نهادهای قضایی همواره نقش تعیین کننده را دارند. البته گرایش استفاده شده در این دو دادگاه تایید میکند که تمام محصولات ماهوارهای همیشه سزاوار حمایت نیستند.
عامل مهم در تحقق کپیرایت، شروط اصالت و خلاقیت و مداخله انسانی در تولید داده ها است به طور مثال در دعوای آلمان ماهوارهای که توسط آژانس اداره میشد به منظور فراهمسازی داده های هواشناسی بود که در فاصله ۳۶۰۰۰ کیلومتری قرار داشت و از سطح اروپا تصویربرداری میکرد لیکن به منظور عکسبرداری از زمین و ماه، ماهواره نیازمند برنامه ریزی خاص میباشد و کارمندان آژانس در انتخاب اشیاء عکس برداری شده، چرخش ماهواره هنگام عکسبرداری، زمان آنرا تعیین میکنند که این امر مثبت امکان حمایت از تصاویر لندست به دلیل مداخله انسانی مکفی در آنست.
برخلاف آن، در دعوی فرانسوی هیچ ورودی توسط کارمندان امست به برنامه ماهوارهای برای عکسبرداری لندست وجود نداشت. در خصوص تصویر منطقهای فرانسه این سوال مطرح است که ماهواره با خواست امست برای عکسبرداری از منطقه خاص در زمانی خاص طراحی شده بود یا تصاویر ناشی از وظیفه سیستماتیک ماهواره بوده است و در آرشیو از طریق استانداردسازی در دسترس هستند. این موضوع مورد سوال است که این مداخله انسانی در ایجاد تصاویر لندست که عکس مورد بحث را ایجاد کردهاند، کافیست و اگر الزامات سنتی از آثار عکاسی مورد توجه باشد این تاثیر سزاوار حمایت نبوده است.
گفتار دوم- رویکرد اروپاییان در حمایت از داده های سنجش از راه دور
کمیسیون اروپایی با ارائه دستورالعمل کپیرایت ۱۹۹۳ میبایست به مسئلهی میزان اصالت یک اثر به منظور اعطای حمایت کپیرایت میپرداخت ولیکن به دلیل اختلاف مفهومی میان دو سیستم حقوق مولف و سیستم کپیرایت انگلوامریکن، حصول اجماع میان کشورهای عضو دشوار بود^[۱۳۷]. نهایتا قانونگذار بر رویکرد سازشکارانه توافق کرد و اعلام نمود که حمایت کپی رایت به اثری اصیل به این معنا که محصول فکری خود مولف باشد، اعطا میشود. با این وجود، هنوز راه برای تفاسیر متفاوت از معیار اصالت باز است و گرچه واحدهای عمومی و خصوصی به طور مثال آژانس فضایی اروپا، کپیرایت را در مورد داده های خام سنجش از دورشان اعمال می کنند ولیکن وضعیت به روشنی آمریکا نمیباشد^[۱۳۸]. به طور کل گرایش غالب در اروپا عدم خلاقانه بودن داده های ماهوارهای است و آنها به عنوان موارد عینی وقایع قلمداد شده و غیر قابل حمایتاند. به دلیل نامشخص بودن حمایت از داده ها در اروپا، در عمل، مولفان به دستورالعمل حمایت از پایگاه داده های اتحادیه اروپا اکتفا میکنند، زیرا حمایت مشخصتری را به عمل میآورد.
بند اول-دستورالعمل پایگاه داده اتحادیه اروپا و حمایت از داده های سنجش از دور
دستورالعمل در زمینه حمایت از پایگاه داده ها و محتوای آنها با ایجاد حق خاص^[۱۳۹] در سال ۱۹۹۶ تصویب شد. حقوق پایگاه داده به تمام دادگانهای ارائهکنندهی مجموعهای از داده ها یا اطلاعاتی که به شیوهای روشمند یا سیستماتیک چینش شده باشند و توسط ابزار الکترونیک یا سایر ابزار قابل دستیابی باشند سرایت میکند. خالق پایگاه داده به منظور کسب حمایت بایست سرمایهگذاری هنگفتی را در دستیابی، تایید و ارائه محتوای پایگاه داده اثبات نماید و این سرمایه گذاری به صورت کیفی یا کمی ارزیابی میشود^[۱۴۰]. آفرینندهی پایگاه داده دارای راهحلهای متنوعی در برابر سوء استفاده از داده ها میباشد که در ذیل به آنها اشاره میشود.
ابتدا، آفریننده میتواند افراد را از گزیدن میزان قابل توجهی از داده های پایگاه داده یا از استخراج ^[۱۴۱]و گزیدن مکرر و سیستماتیک بخشهای غیر قابل توجه پایگاه داده را منع کند. بر اساس دستورالعمل پایگاه داده، گزیدن داده، انتقال موقت یا دائمی تمام یا بخشی قابل توجهی از محتویات پایگاه داده به وسیله بیان دیگر یا هر وسیله یا شکلی میباشد که میتواند به صورت کمی یا کیفی بررسی شود^[۱۴۲].
دوم، آفریننده میتواند از استفاده مجدد^[۱۴۳] داده، در اثر شخصی او یا از استفاده مجدد مکرر و سیستماتیک از بخشهای غیر قابل توجه پایگاه، دیگران را منع کند. استفاده مجدد، به عنوان شکل در دسترس عموم قرار دادن تمام یا بخش مهمی از محتویات از طریق توزیع کپیها، اجاره و یا سایر طرق انتقال تعریف میشود. بسیاری بر این باورند که تا امروز، دلیلی را در خصوص کاربرد دستورالعمل پایگاه داده در حوزه داده های سنجش از دور نیافتهاند، همچنین نمونه آشکاری در خصوص سرایت حمایت خاص از فیدهای داده خام وجود ندارد.
در نتیجه کاربرد دستورالعمل پایگاه داده، در برابر مالکیت غیرمجاز داده های فضایی چون زمینشناسی نامطمئن میباشد^[۱۴۴]. سرمایهگذاری هنگفت به منابعی که در ایجاد داده های مستقل استفاده میشود، اشاره نمیکند بلکه به منابعی که در جستجوی داده های مستقل موجود و جمع آوری آنها در یک پایگاه داده مورد استفاده واقع میشود، ارجاع مییابد. در این خصوص، این سوال مطرح میشود که آیا یک ماهواره صرفا داده ها را در یک دادگان جمعآوری میکند یا به طور همزمان به ایجاد دادههایی که در یک مجموعه یا دادگان جمعآوری میکند میپردازد؟ پاسخ این سوال به طور قطع و فارغ از نوع پاسخ به آن، منجر به عدم حمایت دستورالعمل پایگاه داده از جمعآوری داده های سنجش از راه دور میگردد^[۱۴۵]. در نتیجه، در این بحث، ماده ۹ دستورالعمل اتحادیه اروپا از اهمیت شایانی برخوردار است. چرا که،. نقطه ضعف دستورالعمل در خصوص داده های سنجش از دور در تعریف پایگاه داده میباشد، زیرا اگر نتوان داده های فضایی مشاهده زمین را پایگاه داده دانست دیگر هیچ حمایتی وجود نخواهد داشت چونکه مطابق ماده ۱ دستورالعمل که از مجموعه دادههایی که به صورت نظاممند و روشمند ترتیب داده شوند به عنوان ویژگی اصلی پایگاه داده یاد میکند، در حالیکه سنجش از دور بیشتر ارسال مجموعه ای از داده ها است تا یک پایگاه داده در واقع، داده های برآمده از ماهواره های سنجش از دور پایگاه داده محسوب نمیشوند و تحت حمایت دستورالعمل قرار نمیگیرند^[۱۴۶]. اگرچه آژانس فضایی اروپا به اتحادیه اروپایی پیشنهاد اشاره روشن به اطلاعات خام و پردازش شده را داد اما در نهایت این امر تحقق نپذیرفت و این دستورالعمل بسیار کلی شده است.^[۱۴۷]
همچنین از سوی دیگر، بر اساس این دستورالعمل، تنها میتوان شکل بصری آثار را حمایت کرد اما محصول عملیات ماهواره، یک تصویر نیست بلکه مجموعهای از سیگنالهاست. به عبارت دیگر، داده های منتشر شده توسط ماهواره تنها موج طبیعی تبدیلشده توسط ابزارهای اتوماتیک است و در واقع، بدین دلیل که از قبل وجود داشتهاند، قابل حمایت نیستند ^[۱۴۸].
قابل ذکر است، دستورالعمل پایگاه داده اتحادیه اروپا در تضاد کامل با قانون کپیرایت ایالات متحده میباشد زیرا این دستورالعمل حمایت را به مواردی چون واقعیات که توسط دادگاه عالی ایالات متحده رد شده است تسری میدهد، همچنین مدت حمایت در نظر گرفته شده در دستورالعمل ۱۵ سال میباشد که در مقایسه با مدت ۷۰ ساله قانون کپیرایت ایالات متحده بسیار کمتر است، علاوه بر آن تعاریف موضوعاتی چون گزیدن، استفاده مجدد و فعالیت غیر قانونی در قانون کپی رایت ایالات متحده در مقایسه با دستورالعمل اتحادیه اروپا بسیار روشنتر و دقیقتر میباشد^[۱۴۹].
گفتار سوم-رویکرد آمریکا در حمایت از داده های سنجش از راه دور
ایالات متحده با داشتن نظام کپیرایت، چندین بار از سال ۱۹۹۶، در تصویب قوانینی که حقوق مشابه دستورالعمل پایگاه داده اتحادیه اروپا را اتخاذ کرده بود تلاش نمود. لیکن، کمیتههای کنگرهای قضایی و تجارت و انرژی به توافق دست نیافتند به گونهای که کمیته قضایی، قانونی را که بازتاب دهندهی حقوق پایگاه داده اروپایی را بود ارائه میکرد و در مقابل کمیته تجارت و معادن به قانون ملایمتری نظر داشت و در نهایت لوایح در مجلس به تصویب نرسیدند. با این حال، در قانون کپیرایت این کشور مسئله حمایت از تجلی ایدهها و نه خود ایدهها مورد حمایت قرار گرفته است^[۱۵۰]. علاوه بر این موارد، شروط مبنایی اصالت و خلاقیت به همراه تثبیت، برای حمایت در قالب کپیرایت در این کشور وجود دارد. با نگاه کلی به موارد مطروحه در آمریکا درمییابیم سطح خلاقیت مورد نیاز در حمایت، بسیار پایین است و داده های خام سنجش از راه دور در این کشور مورد حمایت است در صورتیکه این داده ها فاقد معیار خلاقیت در سایر کشورها میباشند^[۱۵۱]. در امریکا داده های سنجش از راه دور حتی در شکل خام یا اولیه آن شایسته حمایت حقوقی هستند چرا که استدلال میشود که به منظور ایجاد پایگاه داده های سنجش از دور باید محل و زمانی که ماهواره باید داده ها را مشاهده کند و میزان قدرت تفکیکی آنها مشخص شود بنابراین تصویربرداری از یک وضعیت مشخص مستلزم خلاقیت در انتخاب مکانها و بازه زمانی تصویربرداری است. در نتیجه، شرط لازم در حمایت کپیرایت اینگونه حاصل میشود^[۱۵۲] همچنین قانون هزاره دیجیتال که در ۱۹۹۹ در ایالات متحده به تصویب رسیده است و دور زدن اقدامات تکنولوژیکی که از دسترسی غیر مجاز به اثر تحت حمایت، جلوگیری می کنند را منع میگرداند و از آنجا که ماهواره ها دربردارندهی اقدامات تکنولوژیکی در منع دسترسی به اثر میباشند منع دسترسی به عکسها و پایگاه داده های آنان منطقی به نظر میرسد و فرد درگیر در دور زدن اقدامات حمایت تکنولوژی بر اساس قانون هزاره مسئول شناخته میشود^[۱۵۳].
بند اول-محدودیتهای حمایت از داده ها در آمریکا
اگرچه امکان حمایت کپیرایت از تصاویر این نوع از داده ها وجود دارد لیکن قبل از نتیجهگیری کامل در خصوص حمایت در برابر دسترسی غیر مجاز به داده ها بایستی سوالاتی چون مشکل نظریه فروش اولیه، تثبیت، استفاده منصفانه و حوزه عمومی در قانون امریکا، پاسخ داده شود که در ذیل به ترتیب مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
الف- دکترین فروش اولیه^[۱۵۴]
حقوق انحصاری محدود به محدودیتهایی مقرر در قانون میباشند و اگر چه در ایالات متحده داده های سنجش از راه دور در تمام مراحل ارسال و پردازش واجد حمایت هستند ولیکن نظریه فروش اولیه قابلیت حمایت از آنها را محدود مینماید. بر اساس این نظریه پس از انتقال مالکیت اثر، دیگر مالک ابتدایی کنترلی بر آن نخواهد داشت ولیکن بر خلاف ارسال کالاهای مادی، ارسال اطلاعات دیجیتال، یک انتقال واقعی نمیباشد چرا که اثر نخست از بین نمیرود و همچنان وجود دارد و مالک سابق و کنونی داده ها، هر دو، آنها را در اختیار دارند که این امر با حقوق انحصاری دارندهی کپیرایت منافات دارد. ^[۱۵۵]با این وجود، این امر در تناسب با اصل دسترسی غیر تبعیض آمیز داده های سنجش از راه دور میباشد زیرا این اصل پا را فراتر نهاده و بیان میکند که پس از فروش یا توزیع داده های اولیه به کشور ثالث، کشور سنجش شده باید بر مبنای قیمت متعارف به داده ها دسترسی داشته باشد و طبق قاعده الزام حقوق بین الملل عرفی موجود در قطعنامه سنجش از راه دور ۱۹۸۶ اصل دسترسی غیر تبعیض آمیز بر کپیرایت ملی، مقدم میباشد^[۱۵۶].
ب- تثبیت ^[۱۵۷]
قبل از بررسی قانون امریکا در این زمینه باید خاطر نشان کرد که در بند ۲ ماده ۲ کنوانسیون برن عنوان شده است که حمایت از دادههایی که به شکل مادی مستقر نشدهاند امکان پذیر نیست، این بدان معناست که حمایت از داده های سنجش از راه دور در طول مرحله ارسال میسر نیست مگر اینکه ماهواره در طول ارسال یک کپی از آن داده ها را در مدار نگه دارد^[۱۵۸].
کنوانسیون برن، خواهان حمایت از آثار اصیل و منعکسکنندهی خلاقیت میباشد. داده های پردازش شده به دلیل دخالت انسانی قابل حمایتاند لیکن داده های اولیه که ثمره فرایند خودکار هستند و بدون اینکه تثبیت شوند پخش میگردند اصیل شناخته نشده و غیر قابل حمایتاند، در بیان کلی، در کپیرایت شکل بصری آثار مورد حمایت است اما در مورد ماهواره، محصول عملیات، جریان سیگنالها هستند و نه یک تصویر. به عبارت دیگر، داده های انتشار یافته از طریق ماهواره ها تنها امواج طبیعیاند که به کمک ابزارهای خودکار ایجاد میشوند و قابل حمایت کپیرایت نیستند، چراکه اینها قبل از دخالت ماهواره ها موجود بودند و محصول جداگانه و بعدی محسوب نمیشوند^[۱۵۹]. در همین راستا، در دستورالعمل مرتبط با مالکیت فکری به کنگره ایالات متحده به صراحت به موضوع اعطای کپیرایت به مولفان در راستای حمایت از نوشته های آنها اشاره شده است. از این عبارت، مفهوم حمایت از بیان فیزیکی یک ایده و نه صرف ایده، به صورت ضمنی قابل برداشت است که این موضوع نقش تعیینکنندهای در حمایت کپیرایت ایفا مینماید.^[۱۶۰] سرانجام کنگره اعلام کرد به منظور حمایت کپیرایت از آثار، آنها باید در یک فرم بیان ملموس که در حال حاضر شناخته شدهاند یا در آینده ایجاد میشوند قرار گیرند. موسع بودن این تعریف، باعث شد تا دادگاهها کاربرد آن را در خصوص تکنولوژی های جدید به رسمیت شناسند.
چنانچه نمونه چاپ شده عکس، مورد استفاده واقع شود، به دلیل تثبیت، سزاوار حمایت کپیرایت خواهد بود، اما چنانچه بعد از جمعآوری داده ها و قبل از اینکه تصویری از داده ایجاد شود راه تصویر به اپراتور دریافت کننده مورد نظر بسته شود، بر اساس استاندارد کنونی قانون کپیرایت هیچ تغییری در حمایت به وجود نمیآید^[۱۶۱]. ماده ۱۰۱ قانون کپیرایت، بیان میکند که اثر متشکل از صدا یا تصویر یا هر دو، هنگامیکه پخش و توزیع میشوند تثبیت میشوند چرا که تثبیت اثر، همزمان با انتقال آن صورت میپذیرد و در ارتباط با داده ارتقا یافته توسط ابزار یا داده نقشهشده چنانچه تصویر قابل حمایت، نتیجه نهایی داده منتقل شده باشد همین امر قابل صدق است.
اگرچه حمایت در پایگاه داده به گزینش و چینش و همکاری داده ها محدود میشود لیکن همانطور که در فوق عنوان شد، در مواردی که چینش یا همراهی داده ها نیز وجود ندارد امکان حمایت وجود دارد. به طور مثال، چنانچه نقض کنندهی داده، مقصد سیستم اطلاعاتی فضایی را مسدود نماید، در واقع، یک بیان مسدود نشده است و در غیاب تثبیت هیچ بیان قابل حمایت کپیرایت نیز وجود نخواهد داشت^[۱۶۲]. حتی با وجود پذیرش تسری تثبیت پخش به فید داده، فقدان تثبیت آشکار، حمایت از چینشی را که به آسانی دریافت نمیشود را با مشکل روبرو میکند.
به طور خلاصه، اثر زمانی تثبیت شده، محسوب میشود که در واسطهای قابل درک، تولید و یا مخابره شود. از این حیث داده های پردازش شده سنجش از راه دور زمانی دارای شرط لازم میباشند که داده ها به صورت موقت یا دائم در منبع اصلی ذخیره شوند .
پ-استفاده منصفانه^[۱۶۳]
در راستای گسترش خلاقیت، انتشار اطلاعات، آزادی بیان و مطبوعات، عدم امکان مالکیت حقایق عنوان شده است. تاکنون، عدم تسری حمایت به حقایق، در قوانین بسیاری به رسمیت شناخته شده است. دکتر جوان گابرینوویچ^[۱۶۴] بیان میکند که دسترسی بدون تبعیض که مهمترین اصل در قانون سنجش از راه دور میباشد، در اوایل عصر ماهواره لندست ایجاد شده است. اما با این وجود، دولت مالکیت داده های لندست را حفظ نمود. تنش بین مالکیت خصوصی مالکیت فکری و تمایل در دسترس قرار دادن جهت استفاده همگان در قانون کپیرایت به عنوان استفاده منصفانه، نامگذاری شده است. در واقع، استفاده منصفانه، دفاعی قانونی در برابر ادعای نقض کپیرایت میباشد که به فعالیتهای خاصی چون انتقاد، گزارش اخبار، آموزش، تحقیق و دانش پژوهی و اظهار عقیده محدود شده است ^[۱۶۵]در نتیجه مالکیت شخصی و خصوصی مالکیت فکری نمیتواند، مانع از انجام فعالیتهای قانونی عنوان شده گردد.
طبق این نظریه حقوق دارندگان کپیرایت، باید در توازن با منفعت جامعه، تعدیل شود به خصوص زمانیکه کپی در راستای تلاشهای مهم اجتماعی انجام میپذیرد. در روشنسازی ابعاد موضوع، دادگاههای ایلات متحده، چهار معیار را برای تشخیص صحت دفاع استفاده منصفانه، ارائه کردهاند که در ذیل به آنها اشاره میشود.
۱-مقصود و ویژگی استفاده، به عنوان مثال، استفاده تجاری عادلانه محسوب نمیشود.
۲-ماهیت اثر مورد حمایت کپیرایت، مثلا آثاری چون داده ها و تصاویر سنجش از دور در مقایسه با دیگر آثار هنری از حمایت کمتری برخوردار است.
۳-میزان و محتوای استفاده صورت گرفته، به این معنا که در اثر مظنون به تخلف، به گونهای، کیفیت و کمیت قسمتهای کپی شده ارزیابی میشود و در صورت کپیبرداری اساسی، احتمال تایید دفاع استفاده عادلانه کم رنگ میشود.

- وفا از سگ یاد بِگی، غیرت از خروس.
معنی: وفا­داری را از سگ یاد بگیر و غیرت داشتن را از خروس.
در برخورد با آدم­های بی­وفا و بی­غیرت و نمک­نشناس به کار می­رود.
- یَک فِنْج آدَمِنْ ، یَک رودَه گَو. ^*
معنی: هیکلش به اندازه یک فنچ است، اما روده­اش اندازه روده گاو.
Vak fenj adamen. Yak rodā gow.
ظاهراً این مورد درباره زن­های پر­حرف و وراج و به اصطلاح روده­دراز به کار می­رود.
- هو شِرین نِ مُلْ خَرِن.
معنی: آب شیرین مال خر نیست.
Ow-ve šerin ne mole xaren.
درباره کسی که تعریف بی­جا از خودش می­ کند، اما کسانی که او را می­شناسند این ضرب المثل به کار می رود کسی که ارزش چیز با ارزش را ندارد. مثل: خلایق هر چه لایق
- کاهُشْ از دَرِن، کاهدون مالِ خُمِن.
معنی: کاهم مجانی است، اما کاهدان مال خودم است. کاه منظور خوردنی است و کاهدان شکم انسان.
وقتی موقع غذا خوردن به کسی زیاد اصرار کنند که بیشتر غذا بخورد، به کار می­رود.
- وقتی جای زدن نیست،‌گریختن ننگ نیست.^*
معنی: وقتی نمی­توانی از خودت دفاع کنی، فرار کردن عیب به حساب نمی­آید.
- سیاهی زر بپوشد، خر بخندد.^*
کسی که پوست سیاهی دارد، طلا بپوشد خر هم به او می­خندد.
معنی: دربارۀ چیزی که بی­جا استفاده شود ومورد تمسخر دیگران قرار می­گیرد.
- خر بستَه، صاحِبُش نِ خستَه.^*
معنی: خری که بسته است، صاحبش خسته نیست.
در مورد چیزی که جایش محفوظ است و نیاز به گشتن به دنبال آن نیست و صاحبش نمی­تواند ادّعا کند که به دنبالش بوده و خسته شده است به کار می­رود.
- گنَده مرغ اَلِ گندَه درخت اَنی.^*
معنی: پرنده کثیف روی درخت کثیف می­نشیند.
Gandā morq ale ganda deraxt ani.
این مورد درباره افرادی که همراه آدم­های پست­تر و پایین­تر از خودشان می­گردند، به کار می­رود.
- زِنِ لَچَه، پِنَشَ از بَچَه^*
معنی: زن ولگرد بهانه­اش به بچه است.
Zene- lačā penaš az bača
درباره زنی که دلش می­خواهد بگردد و برای گشتن و بیرون رفتن از خانه بچه را بهانه می­ کند.

- سگ درِ خونۀ خُش هار اَبی.^*
معنی: سگ در خانه خودش هار می­ شود.
درباره اینکه هر کس توی خانۀ خودش ریاست می­ کند.
- هر کِ تِ روستای خُش شِیرِن.^*
معنی: هر کس توی روستای خودش شیر است.
در محل زندگی خود قدرت و تمکّن داشتن.
- مرد مُر کارِن، خَر مُر بار.^*
معنی: مرد به درد کار کردن می­خورد و خر به درد بار بردن.
هرگاه کاری برای یک مرد پیش بیاید که باید انجام دهد، این ضرب­المثل را برایش به کار می­برند.
- وختی علف شُ اَبَشدِه تُ اَکُ بُسّشِْ.
معنی: وقتی علف را تقسیم می­کرده­ند، تو کجا بوده­ای؟^*
Vaxti alaf šo abašede to ako bosseš.
در برخورد با افراد بی­ادب و نفهم به کار می­رود.
- هم هندسّش دیدن خالَه، هم هندسِش اَخر سوارَه.
معنی: هم به دیدن خاله آمده­ای، هم به خر سواری آمده­ای.
برای کسی که می­خواهد با یک تیر دو نشان بزند، یعنی هم­زمان با یک کار، کار دیگری نیز انجام دهد به کار می­رود.
شبیه ضرب المثل: هم فال و هم تماشا
- مِ کِ فکُرش ناکنُِش بر سَرُتْ اَتا.^*
معنی: همان چیزی که فکرش را نمی­کنی، به سرت می ­آید.
Me ke fekroš nakoneš bar sarot atā .

۲-۲-۱-۶٫ اهتمام بر تربیت اخلاقی ۱۵۷
۱-۲-۲-۱-۶٫ نقش اخلاق نیک در امر و نهی و اصلاح امور ۱۵۷
۲-۲-۲-۱-۶٫ مصادیق عملی حسن خلق ۱۵۸
۳-۲-۱-۶٫ ممانعت از تبدیل معروف به منکر و بالعکس ۱۶۰
۴-۲-۱-۶٫ رفع بیکاری و تنبلی ۱۶۱
۲-۶٫ اصلاحات وتغییرات اساسی اجتماعی در گرو چند مؤلفه پراهمیت ۱۶۳
۱-۲-۶٫ امربه معروف و نهی از منکر حکومتی(نظارت و کنترل تخصصی) ۱۶۳
۱-۱-۲-۶٫ اهمیت حکومت در اسلام ۱۶۳
۲-۱-۲-۶٫ مهمترین وظیفه حکومت اسلامی در رابطه با فرائض امر و نهی در عصر حاضر ۱۶۶
۱-۲-۱-۲-۶٫ تصویب قوانین مورد نیاز ۱۶۷
۲-۲-۱-۲-۶٫ قوه قضائیه و وظایف آن ۱۶۸
۳-۲-۱-۲-۶٫ تشکیل دانشگاه ویژه امربه معروف و نهی از منکر ۱۶۸
۴-۲-۱-۲-۶٫ تشکیل وزارتخانه امربه معروف و نهی از منکر ۱۷۰
۲-۲-۶٫ امر و نهی مردمی (نظارت وکنترل عمومی) ۱۷۲
۱-۲-۲-۶٫ امر و نهی مردمی از دیدگاه اسلام ۱۷۲
۲-۲-۲-۶٫ نظریات متفاوت در اصالت فردی و اجتماعی در اصلاح جامعه ۱۷۴
۳-۲-۲-۶٫ فواید امر و نهی ملی و اصلاحات همگانی ۱۷۵
۳-۲-۶٫ رسانه ملی زبان گویای امر و نهی در اصلاحات اجتماعی ۱۷۶
۱-۳-۲-۶٫ نقش رسانه‌های جمعی در پیشبرد اصلاحات در جامعه ۱۷۶
۲-۳-۲-۶٫ فواید آموزش و اطلاع رسانی از طریق رسانه‌ها ۱۷۷
۳-۳-۲-۶٫ روشن‌ترین مصداق منکر در رسانه ملی ۱۷۷
فصل هفتم: جمع‌بندی، نتیجه‌گیری و پیشنهادها ۱۸۰
۱-۷٫ خلاصه پژوهش ۱۸۰
۲-۷٫ ارائه برخی پیشنهادها به محققان آینده ۱۸۲
۳-۷٫ ارائه راهکارهای عملی و کاربردی نو جهت اصلاحات و دگرگونی‌های اجتماعی از طریق امر و نهی دینی در عصر حاضر ۱۸۳
فهرست منابع و مآخذ(فارسی وعربی) ۱۸۷
الف: فهرست کتاب‌ها ۱۸۷
ب: فهرست نرم افزارها ۱۹۸
نمایه ۱۹۹
Abstract
مباحث مقدماتی: کلیات
مباحث مقدماتی: کلیات

1. 1. بیان مسأله

بی‌گمان امر به معروف و نهی از منکر، از موضوعات مهم در معارف دینی است«بهاتقام الفرائض»^[۱]و مسائل فراوانی را در پی دارد.
اصلاحات عمیق اجتماعی را می‌توان از مهمترین اهداف این فریضه از نظر شارع مقدس ارزیابی کرد.
شیوه‌های اجرایی صحیح و کارساز فریضه، با توجه به سطوح گوناگون ظرفیتی در طبقات جامعه، از مسائلی است که نیازمند بازخوانی و کنکاش جدی است. بررسی تأثیر امر به معروف و نهی از منکر به عنوان رسالتی ایمانی- و نه به مثابه وظیفه‌ای شغلی و اداری- به منظور گسترش فرهنگ دینی در جامعه، می‌تواند به عنوان زمینه‌ای برای پژوهش نو، مطرح گردد.

2. 2. پیشینه تحقیق

با توجه به این که در موضوع امر و نهی، کتب و پایان‌نامه‌های متعددی نوشته شده است از جمله ۱- الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، نوشته آیت الله حسین نوری همدانی ۲- امربه معروف و نهی از منکر، تألیف سید احمد طیبی شبستری۳- امربه معروف و نهی از منکر، علی تهرانی ۴- امربه معروف و نهی از منکر در اسلام، محسن قرائتی ۵- امربه معروف و نهی از منکر، اثر مایکل کوک انگلیسی، اما این پژوهش در نوع خود بکر و تازه بوده، چه تا آنجا که ما جستجو کردیم بررسی تلفیقی فریضه امر و نهی با هدف اصلاحات اجتماعی، تاکنون مورد پژوهش و تدوین قرار نگرفته است و می‌طلبد که ابعاد بیشتری از این موضوع، در قالب پژوهش‌های دیگر، مورد بحث و بررسی قرارگیرد.

3. 3. اهداف پژوهش

به دلیل آنکه فریضه امربه معروف و نهی از منکر، خود شاخه‌ای از احکام و ارزشهای دینی است، شناخت هر چه عمیق‌تر آن، پژوهشگر را به لایه‌های جدیدتری از معارف الهی می‌رساند.
با توجه به تأثیرپذیری آدمیان به حسب بافت شخصیتی و روانی، چنانچه دعوت به خیر«یدعون الی الخیر» و امر به معروف و نهی از منکر نهادینه شود، امید است که تأثیر شگرفی در بهسازی رفتار مردم داشته باشد.
اگر چه پژوهش‌های پردامنه در این موضوع صورت گرفته است، اما چند وچون تأثیر آن در اصلاح رفتار اجتماعی، چنانکه بایسته این فریضه عظیم است به خوبی تبیین نشده است و با توجه به این که این مهم هدف مقدس أبی عبدالله الحسین علیه اسلام، در ایجاد اصلاحات و تغییرات در ابعاد مختلف حکومت و اجتماع، از طریق احیاء امر و نهی دینی بود، بدین روی انجام تحقیقات پردامنه‌تر در این زمینه، موجب روشنگری بیشتری در موضوع خواهد شد.

(همان:۲۲۵)
بزمگاه باده گساران با جرعه های می (مشبه مرکب محسوس) چون” چشم من به جهت سرشک” (خون جگر) لاله زار بود.
وجه شبه:"لاله زار “بودن است گاه وجه شبه را به جای توصیفی، ترکیبی و اسمی می آورند که همان معنای وصفی را ارائه می کند چنانکه بجای سرخ یا سراسر سرخ، لاله زار (لاله ستان) گفته است. تشبیه به جهت مرکب بودن طرفین هر یک از امور انتزاعی و مخّیل متعّدد مرکب است.
نوری که وقت صبح ز مشرق شود پدید از عکس جام باده ی گلفام ما بود
(همان:۲۲۰)
فروغ صبح دل افروز از پهنه افق مشرق (مشبه مرکب محسوس) را به “تلُالوء جام پر از میگلفام خویش” (مشبهٌ به مرکب محسوس) تشبیه نموده است.
وجه شبه:مرکب محسوس است و جامع ویژگی ها و صفات مشترک بین مشبه و مشبهٌ به هر کدام در حال و وضع خویش است.
“فام” پسوند “رنگ نشان” است و رنگ مورد نظر را با این پسوند( و یا” و ام") میرسانند.نیلفام،گلفام،زردوام(فام)، سیه فام و …
۲-۳-۳-تشبیه جمع
برای یک مشبه چند مشبهٌ به می آورند:

من اگر خارم، اگر گل، چمن آرایی هست که به هر شیوه که می پروَردَم، می رَویم
(حافظ، ۳۱۴:۱۳۸۹)
“حافظ خود” را به خار و به گل مانند نموده است.
ماجرای اشکم از روی تناسب یک به یک مردم دریا نشین را بر گهر باشد نوشت
(همان:۱۲۳)
ماجرا : ” ما” موصوله و “جرا” فعل ماضی است و روی هم یعنی ” آنچه رخ داده” است و فشرده تر به معنای “رخداد و حال و وضع ” است( معنای مجازی)
از روی تناسب : به مقتضای حال و وصف
مردم دریا نشین : ایهام دارد به دو معنا : الف ) مردم چشم شاعر که در اشک غرق است. ب)مردم ساکن ساحل و سوار بر کشتی و آنان که سروکارشان با دریاست .
بر گهر : از دریا مروارید صید می شود که اشک شیبه مروارید است و اگر نباشد ساکنان دریا قصّه عشق من در گریه بر فراق یار را رقم می زنند، گوهر بهترین صفحه است چرا که “نهاد و تبلور” اشک من است .
” از روی تناسب ” ضمناً به این معنا نظر دارد که ” به جهت تناسب اشک من با مروارید". ضمناً اشک خود را به دریا و گوهر مانند کرده است و از نوع تشبیه جمع است.
عکس پروین است یا قندیل مه یا شمع مهر یا چراغ زهره یا روی جهان آرای اوست
(همان: ۱۰۴)
“قِندیل":واژهای است سُریانی و تلفُظ دیرین آن کِنسیلا یا کِنسیل بوده است. kensil/kensila .بعدها این واژه وارد زبان عربی و از عربی به فارسی منتقل شده است.
در سُریانی به معنای “فانوس کلیسا و چهل چراغ (لوسترهای قدیم)” بوده است و جمع آن “قنادیل” است. در علوم طبیعی به یخ آویزان از ناودان و یا شاخه ی درخت نیز قندیل میگویند و در فارسی، در شعر معاصر، آن را وصف “بلور آجین” آورده اند : درختان ، اسکلتهای بلور آجین / غبارآلوده مهر و ماه … (اخوان ثالث، ۱۳۷۲ : ۱۰۹)
پروین : مجموعه ی شش ستاره ی نردیک به هم که به آن “خوشه ی پروین"نیز می گویند و “خوشه ی نورسیده” [= تازه و ترش] استعاره از آن است :
این دِشنه ی تیز ما برگیر و این خوشه ی نورسیده بِد رو
چرخ ار نه به کام تو زند گام گامی دو سه بردار و به بام او شو
(بهار، ۱۳۵۳ : ۳۴۲)
شمع مهر : شمع آفتاب، آفتاب تشبه صریح، اضافه ی تشبیهی
چراغ زهره : تشبیه بلیغ و صریح، اضافه ی تشبیهی (زهره ← چراغ).
با صفت تجاهل العارف : روی جهان آرای دوست (مشبّه : مفرد مقیّد) را به چهار مشبّهٌ به :عکس پروین وقندیل، شمع مهر و چراغ زهره، تشبیه کرده است (مشبّه به مرکّب ). وجه شبه ، محسوس مفرد است.
چشمه ی نوش است یا کان نمک یا جام می یا زلال خضر یا مرجان جان افزای دوست
(همان:۱۰۴)
“نوش” هم به معنای شیرین (وصفی) و هم به معنای اسمی است (عسل و مطلق شیرین.
زلال خضر : “زلال” صفت چشمه ی حیات یا آب حیوان (حیات) است و استعاره ی صفی از آن است.
مرجان جان افزای دوست (مشبّه مرکّب ). اصل مشبّه “مرجان” است که استعاره مصرّحه است از “لب” و برای تشابه لفظی “جان افزای” را بدان اضافه نموده است.
در این بیت نیز با صفت تجاهل العارف، “مرجان جان افزای دوست” (مشبّه مرکّب ) را به چهار مشبّهٌ به (چشمه ی نوش …) تشبیه کرده است که مرکّب تفصیلی است و وجه شبه در مشبّهٌ به مرکّب ، متعدد است و به ترتیب عبارت است از : شیرین، نمکین بودن، تلألؤ و شفّاف و پرفروغ بودن، که همه ی آنها محسوس اند.
آهوی مست است یا جزع یمن یا عین سحر یا فریب عقل ودین یا نرگس شهلای دوست
(همان:۱۰۴)
همه ی ابیات این غزل چنانکه مشاهده می شود با صفت تجاهل العارف پدید آمده است.
نرگس شهلای دوست : استعاره ی مصرّحه مجرّده است از “چشمان زیبای یار” ، “شهلا” نوع نرگس را معیّن می کند (نرگس شهلا).
آهوی مست : مجازاً چشمان آهو را اراده کرده است.
جزع : مهره ی سیاه و سفید که “جزع یمن” به درشتی و تمایز سیاهی از سپیدی معروف است “جَزع یَمَنی” هم گفته می شود.
عین سِحر : اصل وذات سحر، چیزی که اصالتاً و ذاتاً سحر است، خود سِحر.
مشبّه بیت “نرگس شهلای دوست” است و مشبّهٌ به که روی هم یک مشبّهٌ به مرکّب تفصیلی را پدید می آوردند عبارتند از : آهوی مست، جزع یمن، عین سحر، فریب عقل و دین. در آخرین مشبّهٌ به (فریب عقل و دین) مضاف به علاقه ی عدم تکرار، حذف شده است : مایه ی فریب عقل ودین.
قامت خواجوست یا قوس قزح یا برج قوس یا هلال عید یا ابروی چون طغرای دوست
(همان:۱۰۴)
برج قوس: یکی از بروج دوازده گانه نجومی است. تا هشتاد سال پیش، گاه شماری وتقویم روزنامه ای ومرسوم ایران بر اساس همین بروج بود، مثلاً بجای اوّل مهر می گفتند اوّل “میزان". امّا بروج آریایی و ایرانی که اکنون مرسوم است به جای بروج نجومی و عربی (محرّم، صفر، ربیع الاول …) نشست.
ضمناً در برج قوس، مدار خورشید با زمین بر اساس منطقه البروج، مقداری کمانی (بیضی شکل) است و علاوه بر این “قوس” یک صورت فلکی است که به شکل کمان (قوس) است.
طغرا: فرمان و امضای شاه و سلطان، مرسوم بوده است که در پایین نامه های مهم درباری شاه به مقدار نصف سطر ( و حداکثر یک سطر) به خط رقاع یا تعلیق می نوشته که صورت پرطاووس (کمانی) داشته و در پایان آن مُهر سلطنتی می زده اند. به مجموع این دستخط و مهر که جمعاً از خط زمینۀ سطر شروع می شده و تا سطربالا، آن هم تا آخر سطر، ادامه مییافته است.
تشبیه بیت از نوع تشبیه جمع است، چرا که “ابروی دوست” را به پنج مشبهٌ به، تشبیه کرده است. تشبیه از منظر ساختار نحوی، مقید به مرکب تفصیلی است(مشبهٌ به مرکب است از فصول ترکیبی: قامتِ خواجو، قوس قُزَح…)
۲-۳-۴-تشبیه تسویه
برای چند مشبه، یک مشبهٌ به می آورند:
نقشِ خُوَر نَق است همه باغ و بوستان فرش سَتبرَق است همه دشت و کوهسار