۴-۶- نقش ائمه(ع) در پاسخ گویی به شبهات مسیحیان
پس از واقعه عاشورا و شهادت دسته جمعی امام حسین(ع) و یاران و خاندانش، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به جبهه­ی فرهنگ روی آوردند و از دخالت در مبارزات مسلحانه بر ضد حکومت اموی خودداری کردند. زین العابدین(ع) بیش از سه دهه در دورانی که سرزمین اسلامی را آشوب­های داخلی فرا گرفته بود، کاروان شیعه را هدایت کرد. دوران امامت او و فرزندش امام محمد باقر(ع) را دوره­ «تلاش در راه حقانیت» نامیده اند(جعفری، ۱۳۶۶: ۲۷۵)؛ زیرا این دو همه تلاش خود را مصروف حفظ شیعه و تحکیم مبانی فکری آن کردند. امام سجاد(ع) با اتخاذ سیاست بی طرفی نه تنها امویان را هرگز تأیید نکرد بلکه با تغییر جبهه به مبارزه دائمی حق علیه باطل ادامه داد و مبارزه خود را در قالب دعا­های عمیق و پرمحتوا که به نام «صحیفه سجادیه» به ما رسیده، پی­گرفت. بدین معنی که از قیام و مبارزه­ی مسلحانه به جبهه­ی نبرد فرهنگی برای تقویت و تحکیم اصول و مبانی شیعه و حفظ کیان تشیع تغییر موضع داد(سپهری، ۱۳۸۱: ۱۰۹).

امام سجاد(ع) در اجرای سیاست فرهنگی خود به تعلیم و تربیت شماری از یاران خود پرداخت. چنان­که جمع زیادی از عالمان و فقیهان عصر اموی دانش آموخته­ی حوزه­ درسی آن حضرت بودند. از شاگردان آن حضرت در مدینه، ۱۶۴ نفر شهرت دارند. امام باقر(ع) که براساس روایت جابر از رسول خدا(ص)، به خاطر دانش بیکرانش باقرالعلوم(شکافنده دانش­ها) نامیده شد. راه پدرش را در پرهیز از هر گونه درگیری سیاسی و قیام مسلحانه پی­گرفت و با بهره گرفتن از موقعیت مناسبی که برایش فراهم شد، با تأسیس دانشگاهی بزرگ به تعلیم و تربیت شاگردان برجسته و گسترش فرهنگ اهل بیت(ع) و علوم اسلامی پرداخت. اسامی تعداد فراوانی از شاگردان آن حضرت در کتب رجال شیعه ذکر شده است(همان، ۱۰۹).
اهمیت اقدام امام، زمانی آشکار خواهد شد که در نظر داشته باشیم سیاست فرهنگی امویان در دو پایه قرار داشت نخست: منع نقل احادیث امامت و دیگری: جعل وسیع حدیث درباره خلافت(حکیمی، ۱۳۷۳: ۷۹).
امام باقر(ع) با تبیین و تقویت مبانی عقیدتی و فکری شیعه در حقیقت توانست شیعه را برای همیشه از نظر فکری بیمه کند. مکتبی را که امام باقر(ع) پایه گذاری کرد، پس از او فرزندش امام صادق(ع) تداوم بخشید.دوره امام صادق (ع) دوره­ انتقال قدرت سیاسی از خاندان اموی به خاندان عباسی است. همین امر به امام فرصت داد تا با فراغ خاطر، سیاست فرهنگی پدر را ادامه دهد و به ترویج مبانی علمی و فقهی مکتب اهل بیت و تربیت شاگردانی مبرز و برجسته در زمینه ­های مختلف فقهی و کلامی بپردازد.
دوره­ امامت امام صادق (ع) از لحاظ سیاسی- مذهبی یکی از حساس­ترین دوره­ های تاریخ اسلام است. بسیاری از حوادث تاریخ ساز، نهضت­های خشونت آمیز نتایج طبیعی فعالیت­های مختلف تحت جریان و تلاش­ های انقلابی و بالا تر از همه مواضع سازش کارانه مرجئه و اهل حدیث در این زمینه­ ها، در همین زمان به وجود آمد(جعفری، ۱۳۶۶: ۳۰۴).
حرکت پیچیده تاثیرگذار نیز«ترجمه» است، که در زمان حضور معصومین واقع گشته و کمترین مشورتی با آنان نه درباره اصل کار ترجمه و نه درباره انتخاب متون نشد(حکیمی، ۱۳۷۳: ۲۶۵).
امام صادق(ع) هم­چون پدرش و جدش از ورود به هر گونه فعالیت سیاسی خودداری می­کرد. برخورد آن حضرت با فرستاده و نامه­ی ابوسلمه خلال گواه خوبی بر این مدعاست (مسعودی، ۱۳۶۵: ۲/ ۲۵۸). امام توانست ضمن حفظ کیان شیعه در بحران انشعابات داخلی آن، خط امامت را چونان چراغی فروزان برافراشته نگه دارد و در عین حال شاگردانی مبرز در رشته­ های مختلف علوم زمان به جامعه تحویل دهد. خانه­ی امام در مدینه هم­چون دانشگاهی بود که طالبان علم و جویندگان حقیقت از هر جا قصد آن می­کردند(سپهری، ۱۳۸۱: ۱۱۰).
امامان شیعه(علیهم السلام) در برخی مواقع جهت آشکار نمودن تفاوت­ها و مرز­های اندیشه اسلام با مسیحیت در مباحثات با مسیحیان حضور می­یافتند. به عنوان نمونه بعد از سفر امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) به دستور هشام به شام، در راه بازگشت میان راهبان و کشیشان مسیحی مقیم شام و امام محمدباقر(ع) مناظره­ای برقرار شد(جعفریان، ۱۳۶۹: ۲۴۰)؛ چون خبر مناظره و پاسخ­های نیکوی امام به بزرگ مسیحیان به خلیفه اموی هشام رسید و بر اهل شام علم و کمال ایشان ظاهر گردید، آنان را سریع روانه مدینه کرد و پیش از آن­ها پیکی فرستاد که ندا دهد دو پسر ابوتراب به سوی ترسایان و دین ایشان رفته اند. پس هر که به آن ها چیزی بفروشد و یا مصافحه و سلام کند خونش هدر است. مدتی بدین منوال گذشت حضرت مردم را بیم و اندرز داد تا از رفتار خود دست برداشتند(مجلسی،۱۳۷۳: ۷-۸۵۶).
۴-۷- تأثیر­پذیری متکلمان مسلمان از مسیحیان
«علم کلام دانشی است متضمن اثبات عقاید ایمانی به وسیله ادله عقلی»(ابن خلدون ۱۳۶۳: ۲/ ۹۳۲). موضوعات مختلفی نظیر رویارویی اسلام و مسیحیت، مقوله­ های اخلاقی و فقهی و نیز تأکید بر مسئولیت انسان در قبال اعمالش علت اساسی ظهور و شکل گیری کلام اسلامی است.
در واقع متکلمان در تاریخ اسلام همان مقام را دارند که کشیشان در دین مسیح داشتند. نخستین مدافعان مسیحیت ضمن مناظره­های خود با فیلسوفان بت پرست، سلاح ایشان را دست گرفتند و علم لاهوت را پدید آوردند. قابل ذکر است که مقدار زیادی از تلاش و کوشش متکلمان نخستین به این جهت بود که دلایلی را که مسیحیان و سایرین بر ضد اسلام عنوان می­کردند، رد و باطل نمایند(محبی، ۱۳۸۳: ۱۷۱).
آشنایی مسلمین با علم و مباحثات مربوط به کلام در واقع از عهد اموی نشأت و اساس گرفت. در این زمان در عراق، شام و مصر کسانی که با فلسفه یونان، هند و ایران آشنایی داشتند به اسلام گرویدند و یا به خدمت خلفا و حکام مسلمان درآمدند. پیش از آن به سبب اشتغال به فتوحات جز به قرآن، حدیث و آن­چه از لغت، شعر، ادب، قصص انبیاء و تاریخ که برای فهم آن لازم بود نمی­پرداختند(زرین کوب، ۱۳۸۴: ۵۰).
جنگ­های داخلی ناشی از اختلافات سیاسی و عقیدتی مسلمانان را گروه گروه ساخت و آنان را به گردآوری و نوشتن اصول و پروراندن آن برای دفاع از عقیده­ی خود واداشت. در اثر تلمیحات و اشاراتی که در خود قرآن کریم موجود است و نیز تاثیراتی که مسیحیان بر روی آراء و افکار مسلمانان گذاشتند سرانجام روش استدلالی با محتوای قرآن منطبق شد(محبی فر، ۱۳۸۳: ۱۶۹).
مسلمانان که از اهمیت ایمان در برابر عمل یا مسأله جبر و اختیار و یا ذات خدا و چگونگی درک صفات به ظاهر متناقض الهی بحث می­کردند، دریافتند که فیلسوفان یونانی و متکلمان مسیحی بیشتر از آنان شیوه­ای از بحث را ابداع کرده ­اند که متفکران اسلامی می­توانند براساس آن مفاهیم خود را تبیین و تصحیح کنند. تازه مسلمانان این شیوه مباحثه را به محافل اسلامی معرفی کردند. «اولیری» معتقد است «به سختی می­توان از این فکر صرف نظر کرد که مسئله خلق قرآن از لاهوت مسیحی الهام نگرفته باشد»(اولیری، ۱۳۷۴: ۲۲۲).
این کار به تاثیر از نوشته­ های یوحنای دمشقی یا شخص دیگری بوده است. مناظرات میان مسلمانان و مسیحیان در دمشق و ترجمه ادبیات یونانی و سریانی به عربی اندیشمندان اسلامی را به قبول اصطلاحات یونانی و شیوه ­های یونانی- مسیحی رهنمون ساخت. بنابراین علم کلام تا حدودی مولود محیط­های اسلامی شهری و تا اندازه­ای ناشی از گرایش­های فلسفی دینی بارگاه خلفا بود(لاپیدوس، ۱۳۷۶: ۱۶۴).
در واقع ریشه بسیاری از جنبش­های فلسفی و دینی که بعد­ها اساس اسلام را به لرزه درآورد به دوره اموی می­رسد. امویان با ترتیب دادن بحث­های رسمی میان مسلمانان و مسیحیان پاره­ای مضامین یونان را به مباحث دینی وارد کردند(همان،۱۳۷؛ امین، بی تا: ۱۶۲).
در ضمن بحث­ها و مناظرات، اختلاف نظر­هایی پیش می­آمد. مسلمین با بهره گرفتن از ادله عقلی و برهان فلسفی وارداتی در اثبات عقاید دینی خود به سبک مانویان ومسیحیان و با متد ارسطویی و افلاطونی وارد شدند و مکتب­هایی چون قدریه، مرجئه معتزله و اشاعره به وجود آمد(ثواقب،۱۳۷۹: ۷۲).
در دوره اموی عوامل فرهنگی- مسیحی حضور وسیعی در دربار دمشق یافتند؛ امویان با به خدمت گرفتن چنین افرادی موجب شدند که جریانات فلسفی و دینی مختلفی در میان مسلمانان پدید آوردند. کسانی مانند منصوربن سرجون، اخطل، یوحنا دمشقی و… از جمله عوامل رسوخ دانش و افکار مسیحی– یونانی در میان مسلمانان بودند. یکی از دلایل مهم این اقدامات امویان تقابل با اهل بیت(ع) و انحراف اذهان مردم از «حاکمیت حق» بود(حکیمی، ۱۳۷۳: ۸۰).
۴-۸- جایگاه علم در عصر اموی
هنگامی که به جنبش علمی از آغاز اسلام تا پایان خلافت بنی امیه نظر کنیم بیشتر از سه دسته علم نمی­بینیم و آن عبارت است از: ۱- مباحث دینی مانند تفسیر، حدیث و فقه، ۲. تاریخ و داستان و ۳. فلسفه، منطق، کیمیا و طب(امین، بی تا: ۱۷۳). البته خلفای اموی اثری در توسعه علوم اسلامی در قرن اول هجری نداشتند. بلکه تجارب سریانی­ها و شوق خود مسلمانان سبب شد، دمشق در نیمه دوم قرن اول هجری یکی از مراکز علمی اسلامی شود. دلایل عدم توجه بنی امیه به علوم عبارت بود از: ۱. توجه به ادامه فتوحات و رفع کشمکش­های داخلی، ۲. عرب قبل از اسلام سابقه­ای در علم و تمدن نداشته و اشتغال به آن را خاص موالی و امری بی ارزش می­دانستند. این برداشت در عصر پیامبر(ص) و امام علی(ع) متوقف شد. ولی در دوره اموی به حرکت خود ادامه داد(صفا، ۱۳۳۱: ۳۸). ۳. اساس حکومت بنی امیه فشار، جبر و خشونت بود و برای ادامه آن تنها به وجود شاعران و گویندگان نیاز بود. به این سبب تنها قصه گویی و ادب رسمأرواج داده می­شد. اغلب بنی­امیه جز خالد بن یزید و عمرو بن عبدالعزیز این چنین بودند. درک تاریخ در عربستان اندک بود. این خلاء به زودی توسط راویان مردمی پر شد. با حمایت رسمی امویان از آنان، اخبار یهود، نصارا و دیگر ملل وارد اسلام گردید؛ زیرا مسلمانان جهت مجادله با یهود و نصارا به آن نیاز داشتند(امین، بی تا: ۳-۱۹۲).
۴-۹- نقش مسیحیان در انتقال علوم به مسلمانان
خصوصیات اصلی وحی، به اسلام اجازه داد که اندیشه­هایی را از منابع گوناگون به خود جذب کند که از لحاظ تاریخی نسبت به آن بیگانه ولی از درون به آن مربوط بودند. این امر در مورد علوم طبیعی صحت داشت. چه اغلب علوم جهان شناختی قدیمی- یونانی، کلدانی، ایرانی، هندی و چینی- در بند آن بودند که وحدت طبیعت را بیان کنند و به همین جهت با روح اسلام سازگاری داشتند. مسلمانان که با این علوم تماس پیدا کردند از هر یک اجزایی گرفتند(نصر، ۱۳۵۹: ۲۷).
اختلاط و ارتباط گسترده مسیحیان و مسلمانان سبب شد که مسیحیان نقش مهمی در انتقال علوم یونانی به جهان اسلام داشته باشد. راه­های انتقال به این شرح بیان شده است: ۱- نویسندگان، دانش پژوهان و دانشمندان سریانی. این نخستین و اصلی­ترین راه انتقال بود. ۲- استفاده مستقیم عربی زبانان از منابع یونانی و تجدید نظر در آموخته­های خود از راه ترجمه­های سریانی. ۳- مسیحیان دربار اموی خصوصاً خاندان سرجیوس نقش مهمی در انتقال علوم یونانی به عالم اسلام ایفا کردند(سپهری، ۱۳۸۱: ۴-۱۰۳).
روابط مسلمانان با علمای عیسوی مدارس سریانی از دوره اموی شروع شد. سریانی­ها قومی سامی نژاد و ساکن در شمال عراق و سوریه بودند به واسطه مهاجرت یونانیان به آن­جا، بسیاری از نقاط یونانی با زبان سریانی درآمیخت و تغییر در انشاء و اسلوب آن پدید آمد. به طوری که در تحریر مسائل دینی، فلسفی و علمی زبانی رسا گردید. پس از ظهور دین مسیح و انتشار آن در ممالک مختلف، سریانی­ها مسیحی شدند. آنان در تاریخ آئین مسیح عنصر و عامل مؤثر و مهمی به شمار آمدند. برخی از سریانی در جریان فتوحات مسلمان شدند و قومی از آن­ها به دین خود باقی ماندند. مراکز علمی سریانی در عراق و سوریه قبل و بعد از اسلام از اهمیت خاصی برخوردار بودند. کانون علمی دیگر مسیحیان اسکندریه بود که در دوره اموی به شام منتقل شد(همان، ۱۰۰).
۴-۹-۱- مراکز علمی سریانی
شهر­های سریانی رها، نصیبین و قنسرین از جمله شهر­های مهمی بود که میان ایران و روم دست به دست می­شد و بدین لحاظ نفوذ هر دو تمدن در آن­ها آشکار بود(صفا، ۱۳۳۱: ۱۰). مدرسه رها ،یکی از مهم­ترین مراکز مسیحیت در شرق نزدیک بود و مرکز علوم دینی و نیز علوم عقلی مسیحیان این نواحی بوده است. در همان ایام، لهجه سریانی لهجه عمومی مردم شده بود. پس از پذیرش مسیحیت کتب مقدس به یونانی خوانده می­شد. اما تفسیر قرآن به زبان سریانی انجام می­شد و در عین حال قسمتی از انجیل به زبان سریانی ترجمه شد و بعدها سریانی زبان رسمی کلیسا شد. مدرسه رها یکی از رقبای مدارس اسکندریه و انطاکیه بود و نخستین کتابی که در این حوزه علمی به سریانی ترجمه شد متن یونانی و انجیل بود. بعد از پذیرش مسیحیت در رها، این منطقه با علوم یونانی آشنا شد. زبان عمومی مردم سریانی و یونانی زبان ادبی بود. در رها ترجمه آثار دینی مسیحیت، نوشته­ های ارسطو و امثال وی بسیار متداول بود. این شهر در بین النهرین شمالی قرار داشت و در آن تعلیم خطابه، جغرافیا، طبیعیات و نجوم معمول بود(همان،۱۳و۱۲).
سریانی­ها بیشتر به ترجمه و نقل آثار دیگران پرداخته و کمتر تالیف داشتند. احمد امین تنها عامل دست­یابی مسلمین به فلسفه را ترجمه­های سریانی می داند(امین، بی تا: ۱۴۰).
مدرسه دیگر این منطقه سریانی نشین، مدرسه نصیبین بود. مرکز شکوفایی فلسفه نو افلاطونی بود که نظام و تشکیلات آن از روی حوزه­ رها نسخه برداری شده است. این شهر در غرب شام واقع شده و استادان آن علاوه بر تفسیر کتب مقدس به مباحث مأخوذ از کتب فلسفی هم می­پرداختند(صفا، ۱۳۳۱: ۱۳).
سریانی­ها فرهنگ یونانی را از اسکندریه و انطاکیه به دست آورده و در شرق مدارس رها، نصیبین، حران و جندی شاپور انتشار دادند(دبور، ۱۳۶۲: ۱۴). همین فرهنگ تغییر شکل یافته که به سریانی ترجمه شده بود، توسط نسطوریان سریانی به عالم اسلام منتقل شد(سپهری، ۱۳۸۱: ۱۰۲).
مرکز دیگر علمی سریانی قنسرین بود. که شهرت آن بیشتر در تعلیم فلسفه یونانی و اسکندرانی به زبان یونانی بود و گروهی از دانشمندان سریانی در آن تربیت شدند(صفا، ۱۳۳۱: ۱۳). قنسرین یک دیر در ساحل چپ فرات بود و فرقه یعقوبی در آن فعال بودند که به پایه مدارس نسطوریان نمی­رسید. بی شک مراکز فرهنگی یعقوبی­ها دیرها بوده است نه مدارسی هم­چون جندی شاپور. به همین جهت تماس مسلمین با آن­ها به شدت تماس با مدارس نسطوری نبوده است(فاخوری، ۱۳۷۳: ۳۲۲؛ اولیری، ۱۳۷۴: ۱۴۹).
از فارغ التحصیلان مهم دیر قنسرین «یعقوب رهاوی» متوفی سال ۸۹ هجری را می­توان نام برد او دلیل آشکاری است بر وجود «آزادی اندیشه» که وی و همکارانش در سرزمین اسلام از آن برخوردار بودند. براساس فتوی یعقوب بود که قسیسان مسیحی اجازه یافتند به آموزش کودکان مسلمان بپردازند(فخری، ۱۳۷۲: ۱۸؛ دبور، ۱۳۶۲: ۱۸).
دانشمندان سریانی زبان، درعین اثبات اصول معتقدات دینی و مذهبی خود به علوم یونانی از جمله منطق، ریاضیات، طبیعیات، الهیات، نجوم، کیمیا و طب سرگرم بوده و به ترجمه کتب معتبر یونانی خاصه آثار ارسطو، افلاطون و نوافلاطونیان به سریانی توجه بسیار داشته اند. این قوم واسطه انتقال علوم یونانی به عالم اسلام شدند. آنان تقریباً تمامی کتب علمی را به عربی ترجمه کردند و یا عامل این امر بودند. رابطه مسلمانان با علمای عیسوی این مدارس از دوره امویان شروع شد. در دمشق استادان سریانی ساکن بود و به تعلیم مشغول بودند. اثنالیوس رهاوی معلم عبدالعزیز مروان، سرجون رومی و