۵۴۸۸۷٫۳

۱۳۷۶۹۴

۲۳۹۶۹۶٫۴

۱۶۸۹۳۲٫۷

۳۲۹۷۲۵٫۶

منبع : نماگرهای اقتصادی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران

عمده دلیل افزایش بدهی بانکها به بانک مرکزی، اضافه برداشت از منابع بانک مرکزی است. بدهی شبکه بانکی به بانکمرکزی، منفی شدن حساب های روزانه بانکها نزد بانک مرکزی را نشان می دهد. یکی از علل منفی شدن حساب بانکها نزد بانک مرکزی، فعالیت شبکه بانکی در بخش ارزی است. زمانی که بانکها اعتبار ارزی پرداخت کنند و مشتریان نتوانند در سررسید معین، آن را بازپس دهند مجبور به استقراض از منابع دراختیار بانک مرکزی می شوند. بانکها در خصوص اعطای تسهیلات ریالی نیز ممکن است به استقراض از بانک مرکزی مجبور شوند. تسهیلات تکلیفی نیز در برخی مواقع شبکه بانکی را مجبور به برداشت از منابع بانک مرکزی میکند. عدم وصول مطالبات معوق بانک ها نیز در شکلگیری بدهی شبکه بانکی نزد بانک مرکزی موثر است.
در سالهای اخیر حجم مبادلات بانکها به شدت افزایش یافته است. این امر در گردش وجوه بانکها اختلال ایجاد کرده و آنها را به استقراض از بانک مرکزی سوق میدهد. سپرده قانونی نزد بانک مرکزی نیز از دلایل دیگر شکلگیری بدهی بانکها به بانک مرکزی است. بانک مرکزی در سال جدید برای کاهش بدهی شبکه بانکی سپرده قانونی را از ۱۷ به ۱۰ درصد کاهش داده که این اقدام به کاهش مانده بدهکاری بانکها کمک می کند.

تمامی دلایل یاد شده منجر به شکلگیری بدهی شبکه بانکی به بانک مرکزی یا همان استقراض بانکها از منابع این بانک میشود که جریمههای سنگین ۳۴ درصدی را برای بانکها به همراه دارد زیرا تأخیر در پرداخت بدهیها و اضافه برداشت از بانک مرکزی با جریمه سنگین ۳۴ درصدی روبه رو میشود. تعیین این جریمه سنگین توسط بانک مرکزی بانکها را به پرهیز از برداشت از منابع دراختیار این بانک وامیدارد.
به جز عوامل ذکرشده، عواملی چون رکود، تحریم، محدودیت اعتبار ارزی خارجی و… نیز فشار را بر منابع ریالی بانکها بیشتر کرده و آنها را به سوی استقراض بیشتر از بانک مرکزی سوق می دهد. البته بانکهای خصوصی نسبت به بانکهای دولتی به دلیل کنترل بدون ملاحظه بانک مرکزی بر آنها از سهم کمتری در آمار بدهی بانکی به بانک مرکزی برخوردارند و در این میان بانک مرکزی با توجه به تکالیفی که دولت بر دوش بانکهای دولتی گذاشته است، فشار کمتری را به آنها در جلوگیری از استقراض از منابع خود وارد میکند. (حسینی هاشمی، ۱۳۸۸)
۲-۱۰٫ مروری بر ادبیات موضوع
به منظور بررسی عوامل مؤثر بر رفتار اعتباری بانکهای تجاری، در این تحقیق، به مطالعه منابع داخلی و خارجی در زمینه تمایل بانکها برای گسترش اعتبار در برخی از بخشهای اقتصادی، اثر گسترش اعتبار بر روی بهره وری، سود و ستانده و عوامل مؤثر بر رفتار اعتباری بانکها پرداخته شده است. بیشتر تحقیقات پیشین بر این امر توافق دارند که بایستی یک سری اصول و ملاحظات برای وامدهی بعنوان مانع در فعالیتهای وامدهی وجود داشته باشد. براساس مطالعات صورت گرفته در این زمینه، ضروری است که برخی از عواملی را که اقتصاددانان و کارشناسان بعنوان عوامل تقریباً معنیدار در توضیح عوامل مؤثر بر رفتار اعتباری بانکهای تجاری، برجسته و توصیف کردهاند را بررسی کنیم.
بهطورکلی مطالعات موجود در زمینه عوامل مؤثر بر رفتار وامدهی بانکها را میتوان به چند بخش تقسیم نمود. یک بخش در برگیرنده مطالعاتی است که اثر متغیرهای کلان اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی، تورم، نرخ ارز، حجم پول را بر روی وامدهی بانکها مورد بررسی قرار میدهد که آن را به نوعی میتوان به دو بخش تقسیم کرد. یک بخش دربرگیرنده مطالعاتی است که اثر خود متغیرهای کلان اقتصادی را بر روی وامدهی بانک بررسی میکند و بخش دیگر مطالعاتی است که، اثر نااطمینانی متغیرهای کلان اقتصادی را بر وامدهی بانک مورد بررسی قرار میدهد. بخش دیگر مطالعاتی است که اثر متغیرهای داخلی بانک مانند سرمایه، دارایی، مطالبات معوق، مالکیت بانک، اندازه، نقدینگی را بر روی وامدهی مورد بررسی قرار میدهد. مطالعاتی نیز در خصوص عوامل مؤثر بر وامدهی بانکها صورت گرفته است که هر دو گروه متغیرهای کلان اقتصادی و متغیرهای داخلی بانک را به طور همزمان مورد بررسی قرار می دهد که در ذیل به نمونههایی از موارد گفته شده اشاره خواهیم نمود.
۲-۱۰-۱٫ مطالعات تجربی انجام شده در داخل کشور
مسعود قرائتی در سال۱۳۸۰در پایان نامه خود با عنوان “تأثیر متغیرهای کلان اقتصادی بر کل تسهیلات و تسهیلات بخش وارداتی کل سیستم بانکی” به مطالعه اثر متغیرهای کلان اقتصادی شامل: شاخص قیمتها، درآمد نفت، نرخ ارز، حجم نقدینگی و تولید ناخالص داخلی بر کل تسهیلات اعطایی و تسهیلات بخش وارداتی کل سیستم بانکی در دوره ۱۳۷۸-۱۳۶۵ پرداخته است. وی تابع مورد نظر را با بهره گرفتن از روش رگرسیون ساده خطی برآورد کرده که متغیرهای مستقل بکار گرفته شده در این تحقیق به شرح ذیل میباشد: تولید ناخالص داخلی، درآمد نفت، نرخ ارز، شاخص قیمتها، حجم پول.
نتایج مطالعه مذکور به شرح ذیل میباشد:
نوسانات نرخ ارز بر تسهیلات اعطایی بخش وارداتی تأثیر عکس دارد ولی بر کل تسهیلات بیتأثیر است.
تغییرات در شاخص قیمتها بر کل تسهیلات اعطایی بخش واردات تأثیر معکوس می گذارند.
تغییرات درآمد نفتی بر کل تسهیلات اعطایی و تسهیلات واردات تأثیر مستقیم میگذارند.
حجم نقدینگی بر میزان کل تسهیلات اعطایی و تسهیلات اعطایی به واردات تأثیر مستقیم میگذارند.
تولید ناخالص داخلی بر تسهیلات اعطایی و تسهیلات اعطایی به واردات تأثیر مستقیم میگذارند.
غلامعلی بهلولی (۱۳۸۵)، در رساله خود تحت عنوان “عوامل نااطمینانی اقتصاد ایران کدامند؟ وچه تأثیری بر رفتار اعتباری بانک ها دارند؟” ازمدل باوم^[۴۱] بهره جست. برای این منظور متغیر وابسته را نسبت وام به دارایی و متغیر مستقل را نااطمینانی درآمد نفت ، تفاوت نرخ سود بازار رسمی و غیررسمی ، اغتشاشات نرخ ارز، نرخ تورم و کسری بودجه دولت در نظر گرفت. وی ابتدا با بهره گرفتن از روش گارچ^[۴۲] واریانس های شرطی متغیرهای مستقل (شاخص های نااطمینانی) را محاسبه نمود و با خارج نمودن متغیرهایی که معنیدار نبودند به برآورد مدل اصلی پرداخت که نتایج این مطالعه به قرار زیر است :
بین نااطمینانی در سطح کلان اقتصادی ایران و رفتار اعتباری بانکهای تجاری ایران رابطه معنیدار وجود دارد.
نااطمینانی درآمد نفت بر رفتار اعتباری بانکها اثر معنیداری ندارد.
تفاوت نرخ سود بازار رسمی با بازار غیررسمی بر رفتار اعتباری بانکها اثر معنیداری داشته و افزایش این اختلاف موجب کاهش نسبت وام به دارایی بانک شده است.
اغتشاشات نرخ ارز بر رفتار اعتباری بانکها اثر معنیداری نداشته است .
نرخ تورم بر رفتار اعتباری بانکها اثر معنیداری دارد و افزایش نرخ تورم موجب کاهش نسبت وام به دارایی شده است .
کسری بودجه دولت بر رفتار اعتباری بانکها اثر معنیداری نداشته است.
حیدری و همکاران (۱۳۹۰)، در مقالهای با عنوان “بررسی اثر شاخصهای کلان اقتصادی بر مطالبات معوق بانکها"، با بکارگیری مدلهای ARDL و VAR، به بررسی اثر شوکهای کلان اقتصادی بر روی مطالبات معوق بانکها در دوره زمانی ۸۷-۱۳۷۹ پرداختند. متغیرهای مستقل بکارگرفته شده در این مدل عبارتند از: تورم، رشد تولید ناخالص داخلی بدون نفت، حجم نقدینگی، نرخ سود تسهیلات، رشد شاخص مسکن در شهرهای بزرگ و متغیر وابسته مدل، مطالبات معوق بانکها میباشد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که، تأثیر شوک متغیر اقتصادی که از اجرای سیاستهای پولی و مالی نظیر تورم، رشد تولید ناخالص داخلی بدون نفت، حجم نقدینگی و نرخ سود تسهیلات بوجود میآید، بترتیب دارای بیشترین تأثیر بر روی مطالبات معوق سیستم بانکی نسبت به سایر متغیرهای کلان اقتصادی هستند.
تقوی و لطفی (۱۳۸۴)، در مقاله خود با عنوان “بررسی اثرات سیاست پولی بر حجم سپردهها، تسهیلات اعطایی و نقدینگی نظام بانکی کشور (طی سالهای ۱۳۸۲-۱۳۷۴)” آنها با بکارگیری مدل پنل دیتا نشان دادند که نرخ ذخیره قانونی (شاخص سیاست پولی)، تأثیر منفی بسیار کمی بر نرخ رشد حجم سپرده بانکها و مانده تسهیلات اعطایی دارد. آنها به این نتیجه رسیدند که وجود مجرای سیاست پولی در ایران تأیید میشود، امّا با توجه به ناچیز بودن آن می توان گفت سیاست پولی و کارکرد مجرای اعتباری، عملاً فاقد کارایی است. همچنین نرخ رشد تولید ناخالص داخلی حقیقی و نرخ تورم اثر منفی (ناچیز) بر نرخ رشد مانده تسهیلات نظام بانکی کشور داشته است. اندازه بانک از نظر دارایی و ارزش سرمایهای تأثیر چندانی بر تسهیلات اعطایی نداشته است.
ختایی و همکاران (۱۳۸۵)، در مقالهای تحت عنوان “تخمین توابع عرضه و تقاضای اعتبارات بانکی با بهره گرفتن از مدل رگرسیون سوئیچی” به بررسی عدم تعادلهای موجود در بازار اعتبارات بانکی ایران با بهره گرفتن از مدلهای عدم تسویه (مدل رگرسیون سوئیچی) در دوره زمانی ۱۳۸۳-۱۳۵۳ پرداختند. آنها همچنین به شناسایی عامل محدود کننده بازار اعتبارات بانکی برای بررسی این بازار پرداختند. نتایج حاصل از تخمین مدل در این مطالعه نشان میدهد که، متغیرهای نرخ سود بانکی حقیقی، حجم پول حقیقی و سپردههای حقیقی بانکها نزد بانک مرکزی دارای رابطه مثبت و معنیدار و سپردههای قانونی و پایه پولی دارای رابطه منفی معنیدار با متغیر عرضه اعتبارات بانکی میباشند. از سوی دیگر تخمین تابع تقاضا، بیانگر وجود رابطه مثبت میان سپردههای حقیقی دوره قبل و تقاضای اعتبارات است و میان تقاضای اعتبارات و نرخ سود بانکی حقیقی رابطه معنیداری مشاهده نمیشود. در مجموع از معنیداری رابطه نرخ سود حقیقی و عرضه و معنیدار نبودن رابطه نرخ سود حقیقی و تقاضا نتیجه میگیریم که، عرضه عامل محدود کننده اعتبارات بانکی میباشد.
۱۰-۲-۲٫ مطالعات تجربی انجام شده در خارج از کشور
برنانکه و گرتلر^[۴۳] (۱۹۹۶)، در مقالهای با عنوان “شتاب مالی و پرواز به سوی کیفیت"، مدلی را برای تبیین بحران آسیا ارائه دادند. این مدل تاکید میکند براینکه، شوکهای اقتصادی توسط کاهش ارزش اعتباری بنگاهها و یا فرسایش سرمایه بانک، میتواند خلق اعتبار را کاهش دهد. آنها نشان دادند که محدود کردن جریان اعتبارات موجب تقویت اثرات حاصل از شوک منفی اقتصاد کلان خواهد شد.در این میان بانکهای خارجی بدلیل مدیریت بهتر ریسک، در پی شوک اقتصادی، با احتمال کمتری دچار محدودیت اعتباری خواهند شد.
سومویه و آی ال او^[۴۴] ( ۲۰۰۹)، در مقالهای تحت عنوان “بیثباتی اقتصادی و رفتار اعتباری بخش بانکداری در نیجریه"، با بکارگیری مدل VECM، نشان دادند که رفتار اعتباری بانک و بیثباتی اقتصاد کلان فقط در بلندمدت رابطه معنیدار دارند و شاخصهای بیثباتی اقتصاد کلان (عرضه پول و تورم)، رابطه منفی و نرخ ارز رابطه مثبت معنیدار با رفتار اعتباری بانک دارد.
امبوتر^[۴۵] (۲۰۱۰)، در مقالهای تحت عنوان “نوسانات نرخ ارز، نوسانات قیمت سهام و رفتار اعتباری بانکها در نیجریه"، به دنبال تعیین اثرات کاهش ارزش نرخ ارز و نوسانات ارزش حقوق صاحبان سهام روی رفتار اعتباری بانکها در نیجریه است. بدین منظور از مدل VARاستفاده نمود. متغیر وابسته این تحقیق نسبت وام به دارایی و متغیرهای توضیحی مدل عبارتند از: کل دارایی، نسبت سپرده به سرمایه، نسبت وام به سرمایه^، ذخیره وام بد^[۴۶] ، نسبت وام به سایر سرمایهگذاریها، رشد عرضه پول، نرخ تورم، نوسان نرخ ارز، نوسان قیمت دارایی (تغییر در قیمت دارایی بازار بورس نیجریه).
نتایج این مطالعه نشان میدهد که، نوسان نرخ ارز و نوسان ارزش بورس روی رفتار اعتباری بانکها اثر مستقیم دارد ولی این اثر بسیار ناچیز است. این نتیجه دقیقاً منطبق با یافته های سومویه و ای ال او (۲۰۰۹) برای نیجریه و ژولد و تالاورا و تیساپین^[۴۷](۲۰۰۶) برای اکراین میباشد. تالاورا و همکاران (۲۰۰۶) اثبات کردند که، در دوره های رونق بانکها وامدهی خود را افزایش میدهند و در دوره نااطمینانی کاهش، و در دوره رکود وامدهی را محدود یا قطع میکنند. نتایج حاصل از آنالیز واریانس نشان میدهد که تورم و نسبت سپرده به سرمایه مهمترین عواملی هستند که روی رفتار اعتباری بانکها در نیجریه اثرگذارند و میزان خالص داراییها، اثر قابل توجهی روی رفتار اعتباری بانکها ندارد.
مطالعاتی که در زمینه اثر سیاست پولی بر وامدهی بانکها صورت گرفته است را بهطورکلی میتوان در دو بخش عنوان کرد. یک بخش در برگیرنده مطالعاتی است که، تنها از داده های کلّ و کلان اقتصادی استفاده میکردند. یعنی تنها اثر شاخص سیاست پولی بر وامدهی را مدّ نظر قرار میدادند که برای نمونه میتوان به مطالعات صورت گرفته توسط برنانکه و بلیندر^[۴۸] (۱۹۹۲) و کشیاپ^[۴۹] و همکارانش (۱۹۹۳) اشاره کرد. اما با گذر زمان و انجام مطالعات گستردهتر پیرامون مجرای وامدهی بانک، ویژگیهای ترازنامه بانکها مثل مبنای نقدینگی، مبنای سرمایه و اندازه نیز در تخمین وارد مدل شدند. در مطالعاتی که اشاره میشود میتوان حضور ویژگیهای ترازنامه بانکها را نیز در مطالعه مجرای وامدهی بانک مشاهده کرد.
مطالعهای در خصوص کانال اعتباری در هلند توسط لئودی هان^[۵۰] (۲۰۰۱) صورت گرفته است. این مطالعه یک تحلیل تجربی از نقش بانکها در فرایند انتقال سیاست پولی در هلند ارائه می دهد. برای انجام این مطالعه از اطلاعات ترازنامه تعدادی از بانکهای هلند در دوره ۱۹۹۷-۱۹۹۰ استفاده شده است. توجه اصلی این تحقیق بر مجرای وامدهی و به عبارتی دیگر واکنش عرضه وام و تسهیلات به شوکهای سیاست پولی بوده است. ایده اصلی تحقیق، این بوده است که بعضی از بانکها به دلیل اینکه میتوانند کاهش منابع خود به دلیل افت حجم سپردهها را با بهره گرفتن از شیوه های کم هزینه دیگری جبران کنند، از قابلیت بالاتری برای خنثی کردن اثرات سیاست پولی برخوردارند. نتیجه ای که از این تحقیق گرفته شده این است که مجرای وامدهی در هلند فقط در خصوص وامهایی که از تضمین دولتی برخوردار نیستند، فعّال است؛ زیرا بانکها در مورد وامهایی که از تضمین دولت برخوردارند، رفتار متفاوتی در مقایسه با سایر وامها از خود نشان میدهند. بر اساس این مطالعه معلوم شده است که اثرات منفی سیاست پولی انقباضی از نظر سرمایه و نقدینگی بر بانکهای کوچکتر، بیشتر از بانک‌های بزرگتر است. در این مطالعه هم چنین مشخص شده است که وامدهی به خانوارها به اندازه وامدهی به بنگاه ها تحت تأثیر سیاست پولی قرار نمی گیرند. در مورد تأثیر سیاست پولی سختگیرانه بر حجم سپرده ها، نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که حجم سپرده ها، بخصوص سپرده های مدّتدار به طور مثبت، نسبت به سیاستهای پولی انقباضی واکنشی نشان میدهد. این نتیجه غیرمنتظره میتواند ناشی از چگونگی عملکرد سیاست پولی در هلند در زمان اجرای آن باشد.
ماتوسک و سارانتیس^[۵۱] (۲۰۰۸)، در مقاله خود پیرامون “مجرای وامدهی بانک و انتقال پولی” به این نتیجه رسیدند که در رابطه با مجرای وامدهی بانک درتمامی کشورها شواهدی موجود است امّا شدّت آن در بین کشورها متفاوت است. آنها بیان میکنند که چنین به نظر میرسد اندازه بانک و نقدینگی بیشترین نقش را در واکنش بانکها نسبت به تغییرات سیاستپولی ایفا کنند. هم چنین آنها در مطالعه خود به بررسی عواقب کلان اقتصادی مجرای وامدهی بانک پرداختند و شواهدی دال بر ارتباط بین عرضه کلّ وام با فعالیّت واقعی اقتصادی در کشورهای اروپای شرقی و مرکزی یافتند.
استورم و کاکس^[۵۲](۲۰۰۲)، اثر شوکهای سیاست پولی را روی وامدهی بانکها در آلمان آزمون کردند و دریافتند که واکنش وامدهی بانک پس از انقباض پولی،در بانکها با اندازه های مختلف به طور قابل توجهی متفاوت است. بدین معنا که، وامدهی کوچکترین بانک بیشترین کاهش را دارد، زیرا بانکهای بزرگ قادرند تا پورتفوی خود را در برابر شوکهای پولی حفظ کنند.
برنانکه و بلیندر (۱۹۹۲)، با بهره گرفتن از مدل اتورگرسیو برداری (VAR)، نشان دادند که سیاست پولی انقباضی باعث کاهش در وامدهی توسط بانکها و همچنین کاهش فعالیتهای اقتصادی میشود.
کشیاپ و استین^[۵۳] (۲۰۰۰)، نشان دادند که اگر سیاست پولی انقباضی بر عرضه وام بانکی تأثیر گذارد، آنگاه وامدهی دربانکهای با ترازنامه کمتر نقد را بیشتر کاهش خواهد داد.
میکو و پانیتزا^[۵۴] (۲۰۰۶)، در مطالعهای تحت عنوان"مالکیت بانک و رفتار اعتباری"، وجود همبستگی میان رفتار اعتباری بانکهای دولتی درطی ادوار تجاری را بررسی میکنند. آنها در مدل رگرسیون خود ارتباط بین وامدهی بانکهای دولتی با چرخه انتخاباتی (دینک۲۰۰۵)، را نیز مورد بررسی قرار دادند. معادله رگرسیون این مطالعه به شرح ذیل است:

۳

متوسط

نام بردن سه مورد

۴

زیاد

نام بردن چهار مورد

۵

خیلی زیاد

نام بردن پنج مورد

جدول ۳-۱: مقیاس لیکرت پرسشنامه
در سوال مربوط به متغیر وابسته (مسیر شغلی) از آنجا که از پاسخگو درخواست کرده‌ایم که لطفاً سازمان‌ها و مشاغلی که از ابتدای شروع به کار خود پس از اتمام تحصیلات، مشغول به کار بوده و پست‌هایی را که احراز نموده است، در جدول مربوطه عنوان نماید، لذا پس از بررسی و تجزیه و تحلیل مسیر شغلی فرد به دنبال یافتن این پاسخ بودیم که مسیر شغلی فرد از چه نوعی است. پس از یافتن نوع مسیر شغلی فرد به ترتیب کد(ضریب) ۱ ، ۲ ، ۳ و ۴ را به مسیر شغلی افقی(ثابت)، عمودی (ارتقایی)، چرخشی (گردشی) و انتقالی اختصاص دادیم.
۳-۵- اعتبار (روایی) و اعتماد (پایایی) ابزار اندازه گیری
پیش از اطمینان نهایی به ابزارهای اندازه‌گیری و بکارگیری آنها در مرحله اصلی جمع‌ آوری داده‌ها، ضرورت دارد که پژوهشگر از طریق علمی، اطمینان نسبی لازم را نسبت به روا بودن بکارگیری ابزار مورد نظر و معتبر بودن آن پیدا کند.
الف) اعتبار (روایی): مقصود آن است که آیا ابزار اندازه‌گیری می تواند خصیصه و ویژگی که ابزار برای آن طراحی شده است را اندازه‌گیری کند یا خیر؟ موضوع اعتبار و روایی از آن جهت اهمیت دارد که اندازه گیری‌های نامناسب و ناکافی می‌تواند هر پژوهش علمی را بی‌ارزش سازد.

اعتبار انواع گوناگونی دارد مانند:
۱- صوری (براساس قضاوت افراد آگاه و مطلع)
۲ـ محتوایی (توان سنجش میزان وجود اندازه صفت)
۳- ملاکی (اثربخشی یک ابزار در پیش‌بینی رفتار یک آزمودنی در یک موقعیت خاص)
۴- سازه ای (سنجشگر اجزای متغیر به تناسب سهم هر قسمت در کل ساختار متغیر) (خاکی، ۱۳۸۹)
در این تحقیق سعی شده، جهت دستیابی بر اعتبار لازم در طراحی و استفاده از پرسشنامه پس از انجام مطالعات مقدماتی پیرامون موضوع به بررسی کامل تحقیقات انجام شده در این زمینه و نتایج آن پرداخته شود. در ضمن با مشورت با اساتید راهنما و مشاور و نیز کارشناسان سازمان صنعت و معدن پرسشنامه‌ای طراحی گردید. سرانجام بعد از دخالت دادن نظرات اصلاحی استادان راهنما و مشاور و همچنین کارمندان سازمان صنعت و معدن، پرسشنامه نهایی تدوین گردید.
ب) اعتماد (پایایی): مقصود آن است که اگر ابزار اندازه‌گیری را در یک فاصله زمانی کوتاه مدت چندین بار و به گروه واحدی از افراد بدهیم نتایج حاصل نزدیک به هم باشد. برای اندازه‌گیری پایایی روش‌های مختلفی مانند روش موازی، روش تنصیف، روش کودر- ریچاردسون و روش آلفای کرونباخ وجود دارد.
شیوه‌ای که در این تحقیق برای محاسبه قابلیت اعتماد ابزار اندازه‌گیری بکار برده‌ایم، روش آلفای کرونباخ و روش شاخص کفایت نمونه‌گیری کیزر- میر- اولکین می باشد که به مختصری از آنها اشاره می‌کنیم.
روش آلفای کرونباخ: یکی از روش‌های محاسبه قابلیت اعتماد، استفاده از فرمول آلفای کرونباخ است. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه‌گیری از جمله پرسشنامه یا آزمون‌هایی که خصیصه مختلف را اندازه‌گیری می‌کند، بکار می‌رود (سرمد و دیگران، ۱۳۸۳).
ضریب آلفای کرونباخ طبق این فرمول قابل محاسبه است:
که در آن k تعداد سوالات ،S_i² واریانس هر سوال و S² واریانس کل سوالات است.
هر چه مقدار آلفا به ۱ نزدیکتر باشد نشان از پایایی بیشتر پرسشنامه دارد. اگر مقدار آلفا بیشتر از ۷/۰ باشد پایایی خوب و اگر بین ۵/۰ و ۷/۰ باشد پایایی متوسط و اگر کمتر از ۵/۰ باشد پرسشنامه فاقد پایایی لازم است.
برای محاسبه آلفای کرونباخ، ده پرسشنامه میان پنج نفر با فاصله زمانی یک هفته توزیع شد و با بهره گرفتن از نرم افزار لیزرل به محاسبه آلفا (ضریب پایایی) پرسشنامه پرداختیم.

Cronbach’s Alpha

N of Items

.۷۹۲

۱۲

جدول ۳-۲ : پایایی پرسشنامه
همانگونه که در جدول ۳-۲ ملاحظه می‌شود آلفای کرونباخ برای ۱۲ گویه (سوال) پرسشنامه، ۷۹۲/۰ بدست آمده است که نشان از پایایی خوب پرسشنامه است.
روش شاخص کفایت نمونه‌گیری کیزر-میر-اولکین: برای سنجش پایایی از آزمون شاخص کفایت نمونه‌گیری کیزر-میر-اولکین که با علامت اختصاری KMO مشخص شده استفاده می‌کنیم که اولین هدف تحلیل عاملی را برآورده می‌کند.یعنی این آزمون مشخص می‌کند که آیا می‌توان گفت که واریانس مجموع متغیرها ناشی ازیک سری عوامل پنهانی و بنیادی است ونه تمامی این متغیرها؟ دراین آزمون حجم نمونه خیلی اهمیت دارد و اگر حجم نمونه پایین‌تر از ۵۰ نمونه باشد بسیار ضعیف است که دراینجا مشکلی نیست.آزمون پایایی بررسی می‌کند که آیا می‌توان از این پرسشنامه مدل ساختاری درست کرد یا نه که اگر مقدار آزمون KMO بالاتر از ۰.۵ باشد این امکان حاصل می‌شود.

ایجاد رعب در بین مردم از دیرباز در بین حکومتها رایج بوده و از اهداف اجرای مجازاتها در یک جامعه بوده است زیرا ارعاب و بازدارندگی در اجرای مجازات دو نوع هدف را در پی خواهد داشت یکی اینکه شخص متهم با مجازات شدن دیگر به سراغ جرم ارتکابی نخواهد رفت و یا لااقل احتمالش ضعیف خواهد شد و دیگر اینکه مردم جامعه نیز با دین مکافات عمل مجرم از شدت مجازات، از ارتکاب جرم منصرف خواهند شد.
«در پیش بینی کیفر اعدام برای برخی از مصادیق جرم جنسی مانند زنای به عنف، زنا با محارم و لواط به جنبه ارعاب انگیزی کیفر کاملا توجه شده است. گویا کسی که مرتکب این موارد از جرایم جنسی می شود چنان به ورطه تباهی سقوط کرده که امیدی به اصلاح او نیست و تنها باید برای عبرت دیگران کشته شود حتی صد ضربه تازیانه نیز که برای زنای غیر محصن، مساحقه و لواط (به صورت تفخیذ) پیش بینی شده مجازات سبکی نیست و از وصف بازدارندگی بالایی برخوردار است. »(۱) لذا «صد تازیانه خوردن آن هم در حضور گروهی از مؤمنان و یا محکوم شدن به اعدام، کیفر آسانی نیست. این مجازات در حالت عادی می تواند برای کسانی که قصد دارند مرتکب جرایم جنسی شوند نوعی حالت بازدارندگی ایجاد کند. تحمل صد تازیانه در حضور جمعی از مؤمنان مجازاتی است دارای دو جنبه; نخست این که از نظر جسمانی، کیفری است دردآور و هر کسی لذت زود گذر جرایم جنسی را بر تحمل این بار گران ترجیح نمی دهد. دوم این که کیفری است ترذیلی و خوار کننده؛ حتی اگر کسی از نظر شرایط

۱) نوبهار ،رحیم ، همان، ص۳۹۰

بدنی به گونه ای باشد که بتواند درد حاصل از این مجازات را بپذیرد، اما تحمل ننگ و خواری ناشی از آن کاری است دشوار؛ مگر در مورد کسانی که چنان از اصول و ارزشهای اخلاقی دور افتاده باشند که هیچ اعتباری برای شرف و حیثیت اجتماعی خود قائل نباشند، و البته چنین کسانی نادرند.»(۲) لذا در جرم زنا هم مانند جرایم دیگر در بحث حقوق کیفری و در موضوع ارعاب و بازدارنگی به همین منوال می باشد.
گفتار سوم: صیانت از اخلاق و عفت عمومی
مقنن برای جرایمی که با اخلاق و عفت عمومی منافات داشته باشند مجازات سنگینی را وضع نموده است. لذا برای جلوگیری از شکسته شدن قبح اعمالی که از آن به اعمال منافی عفت یاد می شود از هیچ اقدامی دست برنداشته است. نظام جزایی تلاش می‌کند با اعلام و نشان دادن اصیل‌ترین ارزشهای حاکم، حدود و ثغور حقی را که جامعه یا قدرت عمومی برای مجازات بزهکاری قائل است، ترسیم کند و از طریق تهدید و اجرای مجازات، افراد را به احترام و رعایت قوانین جزایی وادارد. به این ترتیب، قوانین و مقررات جزایی به عنوان معیار تشخیص اعمال مجرمانه و ضامن نظم و امنیت و اجرای عدالت در جامعه، تا حدودی حس عدالتخواهی انسان را اقناع کرده، فرایند تکامل انسان و جامعه را فراهم می‌کند و از اخلاق و عفت عمومی در جامعه به بهترین نحو ممکن صیانت کند. «گرچه در متون دینی بر مفاسد اجتماعی جرایم جنسی مانند اختلاط نسلها، اختلال در نظام توارث، و تولد اطفال بی سرپرست تاکید شده، اما تاکید اصلی آموزه های دینی بر قبح ذاتی و فاحشه بودن این گونه اعمال است. بنابراین تعلیمات دینی به هیچ رو با نفی زشتی انحرافهای جنسی و حتی کاستن از قبح آن موافق نیست، بلکه در صدد اثبات قبح ذاتی آنها و تاکید بر مسؤولیت اخلاقی مرتکبان جرایم جنسی است. در واقع، مبنای جرم انگاری و در نتیجه مجازات، تنها نظم اجتماعی نیست; از این رو حتی اگر فرض شود بتوان همه آثار منفی جرایم جنسی در عرصه های اجتماعی،بهداشتی، اختلال نسلها و … را از میان برداشت، اما قبح ذاتی و غیر اخلاقی بودن این گونه اعمال را نمی توان از آنها گرفت و

۱) نوبهار ،رحیم ، همان، ص۳۹۰

۱)
جرایم جنسی در هر حال، حرام و از گناهان کبیره است. با این حال در اغلب موارد آنچه این رفتارها را در حد یک جرم مستوجب عقوبت دنیوی قرار می دهد این است که اعمال یاد شده به حدی آشکارا انجام شود که دست کم چهار نفر(مرد) آن را به وضوح مشاهده کنند. در حقیقت کسی باید کیفر دنیوی جرایم جنسی مستوجب حد را متحمل شود که حاضر شده باشد تا به این حد بی پروا حریم عفت عمومی جامعه را نقض کند.»(۱)

۱) نوبهار ،رحیم ، همان، ص۳۹۱
بخش دوم:
ارکان تشکیل دهنده بزه زنا در حقوق ایران و فقه حنفی
فصل اول: نص شرعی و قانونی
در این فصل به نص شرعی که شامل کلام وحی الهی و روایات رسیده از پیامبراکرم (ص) و امامان معصوم (ع) می باشد و نص قانونی که مقنن تصریح به جرم انگاری جرم زنا نموده و برای آن مجازات تعیین کرده است، می پردازیم.
مبحث اول: نص شرعی
جرم زنا مانند دیگر جرایم کیفری دیگر دارای ارکانی است که قوه قانون گذاری آن را وضع نموده که باعث به وجود آمدن آن می شود. «با توجه به آیه پانزدهم سوره مبارک اسراء خداوند تبارک و تعالی می فرمایند:« و ما کنّا معذّبین حتی نبعث رسولاً . بدین معنی که ما هیچ کس را پیش از برانگیختن پیامبر به کیفر نمی رسانیم.»(۱) در این آیه خداوند کیفر گناهکاران را به بیان تکلیف و حکم موکول کرده است و یا قاعده عقلی قبح عقاب بلا بیان بر این امر دلالت دارد که بدون بیان حکم و تصریح قانونی اگر کسی به کیفر برسد، عقل آن را قبیح و نادرست می داند و تا هنگامی که قانونگذار افراد را از کاری منع نکرده انجام دادن آن کار مباح است و منعی ندارد و هرگز کسی را برای انجام دادن آن کیفر نخواهند کرد».(۲)
لذا حاکم جامعه اسلامی نمی تواند مرتکب عملی را که قبلاً برای آن مجازاتی تعیین نشده به کیفر و عقاب برساند ضمن اینکه مجاز نیست مجازاتی جز آنچه قبلا برای آن تعیین شده را در خصوص مجرم اعمال کند زیرا هر جرمی بایستی بدواً از ناحیه شارع به عنوان جرم تلقی و میزان آن از باب مجازات تعیین می شود لذا «مادام که قانونگذار فعل یا ترک فعلی را جرم نشناسد و کیفری برای آن تعیین نکند افعال انسان مباح است ».(۳)
از این بحث نتیجه گیری می گردد که عمل مجرمانه، مادام که از طرف شارع مقدس جرم تلقی نگردیده است نمی توان به آن عنوان جرم داد و در نتیجه مرتکب چنین عملی را مجازات نمود. لذا جرم انگاری جرم زنا در حقوق ایران برگرفته از نص صریح شارع مقدس بوده که همان قول خداوند باری تعالی و معصومین (ع) است که برگرفته از قرآن کریم و روایات و احادیث نقل شده می باشد که به آنها خواهیم پرداخت.

۱) سوره اسراء، آیه۱۵
۲) گرجی، ابوالقاسم به نقل از اردبیلی، محمد علی، همان ،جلد اول،پاورقی،ص۱۲۶ - ۱۲۷
۳) همان ،ص۱۲۶
بنابراین با توجه به مبانی جرم انگاری این ضرورت آشکار می گردد که فعل یا ترک فعل را که شارع به عنوان جرم تلقی کرده و برای آن مجازات تعیین نموده جرم محسوب می گردد و مرتکب آن قابل مجازات خواهد بود لذا قبل از تمامی مکاتب موجود فعلی خداوند متعال در قرآن کریم صراحتاً به جرم انگاری فعل زنا پرداخته است.(۱) لذا به آیات قرآن کریم و روایات واصله از معصومین (ع) میپردازیم.
گفتار اول: آیات الهی
در قرآن کریم در خصوص جرم زنا آیاتی نازل گردیده است که آنها را بیان می کنیم:
الف- « وَاللَّاتِی یَأْتِینَ الْفَاحِشَهَ مِنْ نِسَائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَهً مِنْکُمْ ۖ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّىٰ یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلًا… و زنانی که عمل ناشایسته کنند چهار شاهد مسلمان بر آنها بخواهید چنانچه شهادت دادند در این صورت آنان را در خانه نگه دارید تا زمان عمرشان به پایان رسد یا خدا برای آنها راهی پدیدار گرداند یعنی توبه یا حد مقرر شود.» (۲)

۱) محمودی، عباسعلی، حقوق جزای اسلام، ج ۱،انتشارات نهضت زنان مسلمان،تهران، ۱۳۶۰.ش، ص۴۳
۲) سوره نساء،آیه ۱۵
ب- « وَاللَّذَانِ یَأْتِیَانِهَا مِنْکُمْ فَآذُوهُمَا ۖ فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا ۗ إِنَّ اللَّهَ کَانَ تَوَّابًا رَحِیمًا… و از میان شما آن دو تن را که مرتکب زشتکارى مى‏شوند آزارشان دهید پس اگر توبه کردند و درستکار شدند از آنان صرفنظر کنید زیرا خداوند توبه‏پذیر مهربان است»(۱)
پ- « وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ ۖ کِتَابَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ ۚ وَأُحِلَّ لَکُمْ مَا وَرَاءَ ذَٰلِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِکُمْ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسَافِحِینَ ۚ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً ۚ وَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا تَرَاضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِیضَهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا… و زنان شوهردار ( نیز بر شما حرام شده است) به استثناى زنانى که مالک آنان شده‏اید (این) فریضه الهى است که بر شما مقرر گردیده است و غیر از این (زنان نامبرده) براى شما حلال است که (زنان دیگر را) به وسیله اموال خود طلب کنید در صورتى که پاکدامن باشید و زناکار نباشید و زنانى را که متعه کرده‏اید مهرشان را به عنوان فریضه‏اى به آنان بدهید و بر شما گناهى نیست که پس از مقرر با یکدیگر توافق کنید مسلما خداوند داناى حکیم است. »(۲)
ت- «… فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَیْنَ بِفَاحِشَهٍ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ… پس چون شوهر کردند چنانچه عمل زشتی از آنها (کنیزان) سر زند بر آنها نصف عذاب زنان پارسای آزاد است. »(۳)
د- « الْیَوْمَ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَاتُ ۖ وَطَعَامُ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ حِلٌّ لَکُمْ وَطَعَامُکُمْ حِلٌّ لَهُمْ ۖ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ إِذَا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسَافِحِینَ وَلَا مُتَّخِذِی أَخْدَانٍ ۗ وَمَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِی الْآخِرَهِ مِنَ الْخَاسِرِینَ. امروز چیزهای پاکیزه برای شما حلال شده و همچنین طعام اهل کتاب ، برای شما حلال است و طعام شما برای آنها حلال و نیز زنان پاکدامن از مسلمانان و زنان پاکدامن

۱) سوره نساء،آیه ۱۶
۲) همان ،آیه۲۴
۳) همان،آیه ۲۵
از اهل کتاب، حلالند. هنگامی که مهر آنها را بپردازید و پاکدامن باشید. نه زناکار، و نه دوست پنهانی و نامشروع گیرید. و کسی که انکار کند آنچه را باید به آن ایمان بیاورد، اعمال او تباه می‌گردد و در سرای دیگر، از زیانکاران خواهد بود». (۱)
ذ- « وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا ۖ إِنَّهُ کَانَ فَاحِشَهً وَسَاءَ سَبِیلًا… و نزدیک زنا نشوید، که کار بسیار زشت، و بد راهی است»(۲)
ر- « الزَّانِیَهُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَهَ جَلْدَهٍ ۖ وَلَا تَأْخُذْکُمْ بِهِمَا رَأْفَهٌ فِی دِینِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ ۖ وَلْیَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَهٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ… هر یک از زن و مرد زناکار را صد تازیانه بزنید؛ و نباید رأفت نسبت به آن دو شما را از اجرای حکم الهی مانع شود، اگر به خدا و روز جزا ایمان دارید و باید گروهی از مؤمنان مجازاتشان را مشاهده کنند» (۳)
ز- « الزَّانِی لَا یَنْکِحُ إِلَّا زَانِیَهً أَوْ مُشْرِکَهً وَالزَّانِیَهُ لَا یَنْکِحُهَا إِلَّا زَانٍ أَوْ مُشْرِکٌ ۚ وَحُرِّمَ ذَٰلِکَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ … مرد زناکار جز با زن زناکار یا مشرک ازدواج نمی‌کند؛ و زن زناکار را، جز مرد زناکار یا مشرک، به ازدواج خود درنمی‌آورد؛ و این کار بر مؤمنان حرام شده است» (۴)
ژ- « وَالَّذِینَ لَا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاًٰ آخَرَ وَلَا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا یَزْنُونَ ۚ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَٰلِکَ یَلْقَ أَثَامًا … و کسانی که معبود دیگری را با خداوند نمی‌خوانند؛ و انسانی را که خداوند خونش را حرام شمرده، جز بحق نمی‌کشند؛ و زنا نمی‌کنند و هر کس چنین کند، مجازات سختی خواهد دید» (۵)

۱) سوره مائده،آیه ۵
۲) سوره اسراء،آیه ۳۲
۳) سوره نور،آیه ۲
۴) همان،آیه ۳
۵) سوره فرقان،آیه ۶۸
آیات فوق الذکر همگی مربوط به عمل شنیع زنا از نگاه قرآن کریم می باشد. با عنایت به این آیات که متفقاً چه صریح مانند« إِنَّهُ کَانَ فَاحِشَهً وَسَاءَ سَبِیلًا » (۱) و چه ضمنی همچون « وَحُرِّمَ ذَٰلِکَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ »(۲) از شتی و شناعت این عمل سخن گفته و انسانها را از چنین عملی برحذر کرده است و عاقبت کسانی را که مرتکب چنین عملی می شوند می فرماید: «وَمَنْ یَفْعَلْ ذَٰلِکَ یَلْقَ أَثَامًا»(۳) بدین مضمون که مرتکب به مجازات عملش خواهد رسید.
گفتار دوم: روایات
قرآن و اهل بیت علیهم السلام کلمه واحد و نور واحدی هستند و قول معصوم (ع) مکمل آیات قرآنی است؛ زیرا قول معصوم (ع) قول پیامبر اکرم(ص) بوده و قول ایشان هم گفته خداوند تبارک وتعالی می باشد. لذا همگی در طول هم قرار می گیرند و به سر چشمه اصلی که ذات رب العالمین است می رسند. بنابراین روایات منقله از این بزرگواران را از زبان علمای بزرگ شیعه و بعد از آن روایات نقل شده از علمای اهل تسنن بخصوص مذهب حنفیه نقل می کنیم.

۴-۲-۱- جیوه
نتایج مقایسه میانگین نشان داد که اختلاف معنی داری بین میزان جیوه موجود در گیاه تحت تأثیر سطوح مختلف جیوه با شاهد وجود دارد. اما بین گیاهان تیمار شده با جیوه Mμ ۵۰ و Mμ ۱۰۰ اختلاف معنی داری وجود ندارد. بیشترین میزان تجمع جیوه در گیاه مربوط به گیاهان تیمار شده با جیوه Mμ ۱۰۰ بود (شکل ۴-۷) که می‌تواند حاکی از تمایل زیاد گیاه به جذب این فلز می‏باشد.
شکل ۴-۷- مقایسه میزان جیوه تجمع یافته در اندام هوایی گیاه با شاهد.
۴-۲-۲- سرب
نتایج مقایسه میانگین نشان داد که اختلاف معنی داری بین میزان سرب موجود در گیاه در حالت تیمار با سطوح مختلف سرب در مقایسه با شاهد وجود داشت. ولی اختلاف معنی داری بین سطح Mμ ۵۰ و Mμ ۱۰۰ سرب وجود نداشت (شکل۴-۸). چنین نتایجی در مورد گیاهان دیگر نیز مشاهده شده است. برای مثال مشخص شده است که میزان سرب در ریشه گیاه یونجه تحت تیمار با فلز سرب افزایش یافته و این افزایش تجمع رابطه مستقیمی با غلظت آن در محیط رشد داشته است (Merry et al., 1986). از لحاظ بافت شناسی سرب اغلب در لایه آندودرم و در بافت های چوبی شده مشاهده می‏شود. آندودرم به عنوان یک سد سلولی در برابر حرکت سرب از ریشه به اندام‏های هوایی محسوب می‏شود و تجمع بیشتر سرب در ریشه‏ها نسبت به اندام‏های هوایی به این علت است. الگوی توزیع سرب در ریشه‏ها وابسته به غلظت سرب می باشد، در غلظت‏های پایین سرب اغلب در آپوپلاست جریان دارد، در حالی که در غلظت‏های بالا عملکرد حفاظتی غشای پلاسمایی آسیب دیده و مقادیر زیاد سرب وارد سلول می‏شود (Sharma et al., 2005).

شکل ۴-۸- مقایسه میزان سرب تجمع یافته در اندام هوایی گیاه با شاهد.
۴-۲-۳- نقره
نتایج مقایسه میانگین نشان داد که از لحاظ میزان تجمع نقره در اندام هوایی اختلاف معنی داری بین سطوح مختلف تیمار نقره و شاهد وجود داشت همچنین بین دو سطح نیز اختلاف معنی‏داری وجود دارد که می‏تواند نشان دهنده این موضوع باشد که A. littoralis یک انباشتگر برای نقره است (۴-۹). این نتایج با نتایج سایر محققین روی سایر گیاهان همخوانی دارد. طی تحقیقی که روی Potamogeton crispus L. انجام شده است مشخص شده که تجمع نقره در گیاه با افزایش غلظت نقره افزایش می‌یابد (Xu et al., 2010).
شکل ۴-۹- مقایسه میزان نقره تجمع یافته در اندام هوایی گیاه با شاهد.
۴-۳- کمیت و کیفیت دی‌ان‌ا استخراج شده
جهت بررسی کمی و کیفی دی‏ان‏ای ژنومی استخراج شده از برگ گیاه A. littoralis، میزان µl 3 از آن روی ژل آگارز ۱% الکتروفورز شد. نتایج نشان دادند که دی‌ان‌ا به خوبی استخراج شده است و دی‌ان‌ای استخراج شده خرد نشده است (شکل ۴-۱۰).
شکل ۴-۱۰- ١) دی‏ان‏ا استخراج شده از برگ گیاه A. littoralis با بهره گرفتن از روش CTAB ٢) نشانگر اندازه
۴-۴- استخراج RNA از برگ گیاه A. littoralis
استخراج RNA از بافت برگ انجام شد. به میزان  ۴ از RNA استخراج شده روی ژل آگارز ۱% الکتروفورز شد (شکل ۴-۱۱). باندهایS rRNA 18 و S rRNA28 به وضوح روی ژل مشاهده شدند. باندS rRNA28 تقریبا دو برابر باندS rRNA 18 بود که نشان از کیفیت خوب RNA داشت.
شکل ۴-۱۱- استخراج آر‌ان‌ا از برگ A. littoralis. 1، ۲ و ۳) سه نمونه استخراج RNA از گیاه A. littoralis.
۴-۵ - واکنش زنجیره‌ای پلیمراز PCR ^[۲۷]
پس از استخراج آران‌ا از نمونه‌هایی که کیفیت مناسب داشتند cDNAs تهیه شد. برای بررسی کیفیت cDNAs تهیه شده با بهره گرفتن از آغازگرهای اختصاصی برای ژنAlHa1 که یک ژن رمز کننده H⁺-ATPaseغشای پلاسمایی و ژن رمز کننده Actin با بهره گرفتن از cDNAs تهیه شده به عنوان رشته الگو طی واکنش پی‌سی‌آر دو قطعه تکثیر شد (شکل‌ ۴-۱۲) اندازه قطعات تکثیر شده مطابق با اندازه مورد انتظار بود. این نتایج نشان دادند که cDNAs تهیه شده از کیفیت خوبی برخوردار است و مناسب برای بررسی الگوی بیان ژن می‌باشد.
۱۸۷ bp
۲۵۹ bp
شکل ۴-۱۲- قطعات تکثیر شده ازcDNAs تهیه شده با بهره گرفتن از آغازگرهای اختصاصی برای ۱) ژن‌های
رمز کننده Alha1، ۲) اکتین و ۳) نشانگر اندازه bp100 .
۴-۶- بررسی بیان ژن Alha1 تحت تنش فلزات سنگین و شوری به روش نیمه کمی
اندازه‏گیری کمی بیان ژ ن‏های اختصاصی ابزار بسیار مهمی برای درک مکانیسم‏های مولکولی و تاثیر عوامل گوناگون بر عملکرد سلول می‏باشد. سه روش برای اندازه گیری مقدار بیان ژن بر پایه PCR وجود دارد. یکی از این روش‏ها، تکنیک PCR نیمه کمی^[۲۸] است. این روش هم برای ژن کنترل و هم ژن هدف انجام می‏شود. رو‏ش‏های دیگر شامل PCR رقابتی^[۲۹] و PCR Real-Time می‏باشد.
بر همین اساس تغییرات بیان ژن Alha1 در زمان‏های مختلف تحت تنش شوری و فلزات سنگین بررسی شد.
نتایج تجزیه واریانس نشان داد که تیمارهای سرب و نقره بر میزان بیان ژن Alha1 به طور معنی‏داری اثر گذاشته است (جدول ۴-۵).
جدول۴-۵- نتایج تجزیه واریانس میزان بیان ژن تحت تنش فلزات سنگین.

** معنی دار در سطح احتمال ۱ درصد.
۴-۶-۱- بررسی اثر سطوح مختلف سرب در زمان‌های مختلف پس از اعمال تیمار بر بیان ژن Alha1
نتایج مقایسه میانگین نشان داد که اختلاف معی داری بین میزان بیان ژن تحت تأثیر سرب در سطوح Mµ ۵۰ و Mµ ۱۰۰ با شاهد وجود دارد به طوری که بیشترین میزان بیان ژن مربوط به سطح Mµ ۵۰ و زمان ۷۲ ساعت ( ۳۸/۱ برابر شاهد) و کمترین آن مربوط به سطح Mµ ۱۰۰ در زمان ۷۲ ساعت (۲۷/۰ برابر شاهد) پس از اعمال تیمار بود. همچنین مشاهده شد که از نظر آماری در سطح Mµ ۵۰ بین زمان‏های مختلف در سطح ۵% اختلاف معنی داری وجود دارد در حالی که در سطح Mµ ۱۰۰ بین زمان‏های مختلف تفاوتی وجود ندارد (شکل ۴-۱۳و ۴-۱۴). تای لی یو و همکاران در سال ۲۰۰۹ نشان دادند که میزان بیان ژن‏های HOG1 و MLP28 در بذر آرابیدوپسیس پس از اعمال تیمار Mµ ۱۰ سرب در زمان ۳ ساعت پس از اعمال تیمار افزایش و در زمان ۲۴ ساعت به حداکثر میزان خود رسید. همچنین مشاهده کردند که میزان بیان این دو ژن پس از اعمال تیمار سرب Mµ ۱۰۰ در دو زمان ۳ و ۲۴ ساعت تفاوت چندانی با هم نداشت و نسبت به سطح Mµ ۱۰ میزان آن کاهش یافت (Tie Liu et al., 2009). همچنین در تحقیقی دیگر که روی گیاه Bruguiera gymnorrhiza انجام شد مشاهده شد که میزان بیان ژن BgMT2 در برگ گیاه در غلظت‏های Mµ ۵، Mµ ۲۵ و Mµ ۵۰ در زمان ۳ روز پس از اعمال تنش افزایش یافت و در غلظت Mµ ۱۰۰ کاهش یافت. همچنین در غلظت Mµ ۵ در زمان ۷ روز پس از اعمال تنش افزایش و غلظت های دیگر کاهش یافت (Huang and Wang., 2009).
شکل ۴-۱۳- بررسی بیان ژن Alha1 تحت تاثیر سرب به روش نیمه کمی. L) نشانگر اندازه bp100، C) شاهد، ۶/۱ ، ۴۸/۱، ۷۲/۱) به ترتیب نمونه برداری در ۶، ۴۸ و ۷۲ ساعت پس از اعمال تیمار mm 50 سرب می‏باشد. ۶/۲، ۴۸/۲ و ۷۲/۲) به ترتیب نمونه برداری در ۶، ۴۸ و ۷۲ ساعت پس از اعمال تیمار mm 100 سرب می‏باشد.
شکل-۴-۱۴- بررسی تغییرات بیان ژن Alha1 در مقابل سطوح مختلف سرب در زمان‌های مختلف.
۴-۶-۲- بررسی اثر سطوح مختلف نقره در زمان‌های مختلف پس از اعمال تیمار بر بیان ژن Alha1

به بيان علّامه اميني، برای نوشتن الغدیر، ۱۰٬۰۰۰ کتاب از بای بسم الله تا تای تمت خوانده‌ و به ۱۰۰٬۰۰۰ کتاب مراجعه شده است. الغدیر به بررسی تفصیلی مسئله ولایت تشیع از جنبه‌های گوناگون تاریخی، تفسیری، روایی و حدیثی، فقهی، ادبی، کلامی و اصولی پرداخته است.

فصل دوم: شاخصه‌هاي مبنايي

2. فصل دوّم: شاخصه‌هاي مبنايي

همان‌گونه‌كه‌ در مقدمه بيان‌گرديد، درنظام‌كلّی پايان‌نامه،‌شاخصه‌هاي ياران مطلوب اميرالمؤمنين(عليه‌السلام)، به دو بخش مبنايي ورفتاري، به شرح زير تقسيم شده‌است. براي رعايت ميزان حجم پايان‌نامه وايجادعمق در مجموعۀ كار، تنها به تحليل شاخصه‌هاي رفتاري، پرداخته مي‌شود و با نام بردن ازشاخصه‌هاي مبنايي وذكر يك نمونه از كلام حضرت دربارۀ آن عنوان، اين دسته از شاخصه‌ها، به عنوان پيش‌فرض براي ياران مطلوب حضرت امير(عليه‌السلام) درنظر گرفته مي‌شود.

2.1. معرفت‌شناسي

برخي از شاخصه‌هاي مبنايي ياران مطلوب اميرمؤمنان علي(عليه‌السلام) كه وجودشان، لازمۀ دريافت مدال مطلوبيت از ديدگاه حضرت مي‌باشد، زيرمجموعۀ مباحث معرفت‌شناسي قرار مي‌گيرد كه عبارتنداز:
ايمان ^[19]
«همانا بهترين چيز كه نزديكي خواهان به خداي سبحان بدان توّسل‏مي‏جويند، ايمان به خدا و پيامبرخداست.»^[20]
اطاعت فرمان الهي^[21]
«و هيچ عبادت چون واجبها را ادا ساختن نيست.»^[22]
تفكر^[23]
«خدا بيامرزد مردي را كه بينديشد و پند گيرد ، و پند گيرد و پذيرد ، كه گويي باندك زمان آنچه از دنيا بود نمانده است ، و آنچه از آخرت است پاينده است ، و هر عمر شمرده به سرآيد ، و هر چه چشمداشتني است، درآيد، و هر چه درآمدني است نزديك است و به زودي رخت گشايد.»^[24]
تمسّک به قرآن^[25]
« (محبوبترين بنده نزد خدا، بنده‏اي است كه) خود را در اختيار كتاب خدا نهاده، و آن را راهبر و پيشواي خود قرار داده. هرجا كه گويد بار گشايد و هر جا كه فرمان دهد فرود آيد.»^[26]
تأسّی به پيامبر^[27]
«و به سيرت پيامبرتان اقتدا كنيد كه برترين سيرت است، و به سنّت او بگرويد كه راهنماترين سنت است.»^[28]
تعقّل^[29]
«از خرد تو را اين بايد كه راه گمراهي‏ات را از راه رستگاريت، نمايد.»^[30]
حكمت^[31]
«حكمت است كه حيات دل مرده است و داروي جان افسرده . چشم كور را بينايي است و گوش كر را موجب شنوايي . سيراب كننده تشنه حقيقت است ، و در آن همه بي‏نيازي و سلامت»^[32]
ساختن نفس(تهذيب نفس)^[33]
«آن كه حساب نفس خود كرد سود برد، و آن كه از آن غافل ماند زيان ديد»^[34]
هدايت^[35]
«شما را نماياندند اگر مي‌ديديد، و راه نمودند اگر مي‏يافتيد، و شنواندند اگر مي‏شنيديد.»^[36]
ذكر^[37]
«آن كه ياد مرگ بسيار كند، از دنيا به اندك خشنود شود.»^[38]
پرهيز از افراط^[39]
«ميانه‏رو باش ، و از زياده روي دست بدار و امروز ، فردا را به خاطر آر و از مال نگاه‏دار چندانكه تو را كارساز است ، و زيادت را پيشاپيش فرست براي روزي كه تو را بدان نياز است . »^[40]
دوري ازجهل^[41]
«بيم موسي نه بر جان بود كه بر مردم نادان بود، مبادا گمراهان به حيلت چيره شوند و بر آنان امير» ^[42]
پرهيز از بدعت^[43]
«و بندگان خدا بدانيد كه مؤمن اين سال چيزي را حلال مي‏شمارد، كه سال نخست حلال دانسته، و اين سال آن را حرام مي‏داند كه سال نخست حرام شمرده، و بدعتي را كه مردم پديد آوردند، چيزي را كه بر شما حرام است حلال نمي‏كند .»^[44]

2.2. اخلاق

دستۀ ديگري از شاخصه‌هاي مبنايي ياران مطلوب اميرمؤمنان علي(عليه‌السلام)، مباحث مربوط به حوزۀ اخلاق مي‌باشد كه عبارتند از:
انفاق(احسان)^[45]
«همانا بهترين چيز كه نزديكي خواهان به خداي سبحان بدان توّسل‏مي‌جويند… صدقه دادن نهاني(است) كه گناه را پاك كند و بر جا نگذارد، و صدقۀ دادن آشكارا كه مرگ بد را باز دارد.» ^[46]
ادب^[47]
«و هيچ ميراث چون ادب نيست.»^[48]
امانت‌داري^[49]
« (خطاب به زياد بن‌أبيه): و همانا من به خدا سوگند مي‏خورم، سوگندي راست. اگر مرا خبر رسد كه تو در فيي‏ء مسلمانان اندك يا بسيار خيانت كرده‏اي ، چنان بر تو سخت گيرم كه اندك مال ماني و در مانده به هزينه عيال، و خوار و پريشان‌حال ، والسلام.»^[50]
حسن‌ظن^[51]
«و اگر توانستيد كه هم از خدا سخت بترسيد و هم بدو گمان نيكو بريد ، اين دو را با هم فراهم آوريد ، كه بنده گمان نيك به پروردگار خود بدان اندازه برد كه از او بترسد ، و نيكو گمان‏تر مردمان به خدا كسي است كه ترس وي از خدا بيشتر باشد.»^[52]
حلم^[53]
«نخستين عوض بردبار از بردباري خود آن بود كه مردم برابر نادان يار او بوند.»^[54]
حياء^[55]
«هر كه پوشش شرم گزيند كس عيب او نبيند.»^[56]
رضا^[57]